موج دوم تعدیل نیرو در استارت‌آپ‏ها

ریحانه‭ ‬یاسینی‭ ‬: «اوبر» ۳۷۰۰ نفر از کارمندانش را تعدیل کرد. «ایربی‏ان‏بی» ۲۵ درصد از کارکنانش را اخراج کرد. درآمد «زوم» ۱۶۹ درصد افزایش یافت. تعداد سفارشات ارسالی «گاج‏مارکت» ۸۸۱ درصد جهش کرد. تعداد سفرهای «اسنپ» ۷۰ درصد کاهش یافت. 

این گزاره‏ها و اعداد کوتاه، بُرنده و صریح آنچه را که در دنیای کسب‏وکارهای دیجیتال می‏گذرد، عیان می‏کند. در سه ماه گذشته، گردباد رکود در تمام جهان آنقدر عمیق و سریع بود که غول‏های صنعتی جهان را هم دچار تکانه‏های مهلک کرد؛ آنقدر که خودروساز بزرگی مانند «رنو» هم ۱۵ هزار نفر از کارکنان خود را تعدیل کرد. تنها بخشی در اقتصاد جهان که تیغ دو لبه داشت و اوضاع برای تمام کسب‏وکارهایش ویروسی نشد، صنایع آنلاین و دیجیتال بود. ثروت «جف‏بزوس» مالک آمازون، در سه ماه ۳۶.۲ میلیارد دلار بیشتر شد. ثروت «مارک‏ زاکربرگ»، مالک و مدیرعامل فیس‏بوک ۳۰.۱ میلیارد دلار و «سرجئی برین» بنیان‏گذار گوگل و «استیو بالمر» مدیرعامل سابق مایکروسافت بیش از ۱۳ میلیارد دلار در همین دوره زمانی افزایش یافت؛ درست در دوره‏ای که ۴۳ میلیون آمریکایی درخواست بیمه بیکاری داده‏اند. 

نجات اقتصاد با خرید آنلاین!

گزارش و آمار شرکت ملی پست نشان می‏دهد که تعداد مرسولات پستی مربوط به خریدهای اینترنتی از ابتدای سال ۹۹ رشد چشم‏گیری داشته است. در میان فروشگاه‏های اینترنتی، «گاج مارکت» با ۲۳۶ هزار و۷۰۰  مرسوله در۲۰  روز اول سال ۹۹، بیشترین خرید اینترنتی در اختیار داشته  و پس از آن، دیجیکالا با۲۱۶  هزار و۱۰۰ مرسوله، در رتبه دوم بوده است. بنابراین، مرسولات خرید اینترنتی در دیجیکالا در ۲۰ روز اول سال ۹۹، ۱۲۹ درصد و در گاج‏مارکت،۸۸۱  درصد رشد داشته است. بر اساس گزارش سازمان فناوری اطلاعات، «اسنپ‏مارکت» نیز ۵۰ درصد در فروش و تقاضا رشد داشته است.

فرزین فردیس، نایب‌رئیس کمیسیون اقتصاد نوآوری و تحول دیجیتال اتاق تهران درباره وضعیت استارت‏آپ‏های ایرانی می‏گوید: «رشد مرسوله‏های پستی هم که توسط شرکت‏های حمل‏ونقل درون‏شهری انجام می‏شود، چیزی نزدیک به ۱۵۰ درصد بود. بنابراین ویروس کرونا برای بعضی از شرکت‏ها تاثیرات مثبت به همراه داشت. بعضی از افرادی که نسبت به استفاده از سرویس‏های جدید مقاومت شدید داشتند، وادار شدند که از این سرویس‏ها استفاده کنند. بعضی از افراد هم که گه‏گداری از آن استفاده می‏کردند، تبدیل به مشتریان دائمی شدند.»  

مجید حسینی‏نژاد، عضو کمیسیون اقتصاد نوآوری و تحول دیجیتال اتاق تهران نیز می‏گوید: «به دلیل شرایط این روزها، نفوذ کسب‏وکارهای دیجیتال در بین مردم بالا رفت. حتی افراد سنتی و مسن نیز که از اپلیکیشن‏های دلیوری (تحویل آنلاین) خرید نمی‏کردند، به این نوع خرید روی آوردند. مردم مجبور به خرق عادت شدند. کسانی که در نمودار محصول به آن‏ها مشتری متأخر می‏گویند، به خرید آنلاین روی آوردند. در مقابل، خرید حضوری به‌شدت کاهش پیدا کرد و خیلی از فروشگاه‏ها تعطیل شدند. راهی غیر از این هم وجود نداشت.»

سقوط آزاد در سفر 

صنعت گردشگری، ۵.۷ تریلیون دلار گردش مالی دارد و مسئول شغل ۳۱۹ میلیون نفر است. به عبارتی دیگر، تقریبا از هر ۱۰ نفر روی کره زمین، یک نفر در این صنعت کار می‏کند. به اعتقاد کارشناسان، ویروس کرونا بزرگ‌ترین بحران صنعت گردشگری از زمان حمله تروریستی ۱۱ سپتامبر تاکنون است. برآوردهای سازمان جهانی گردشگری، نشان می‏دهد که صنعت گردشگری بعد از چند دهه پیشرفت متمادی، حالا به وضعیت سال ۱۹۸۰ عقب‏گرد کرده است.

صنعتی چنین گسترده، استارت‏آپ‏های زیادی هم دارد که بیشترین آسیب را از بحران کرونا دیده‏اند. 

فرزین فردیس می‏گوید: «نمونه‏های عجیب‏وغریب از شوک منفی این بیماری را می‏توان در صنعت گردشگری و در کسب‏وکارهای آنلاین این حوزه دید یا در کاهش بسیار قابل‌ملاحظه تبلیغات حوزه دیجیتال مشاهده کرد. گزارش‏های منتشر شده نشان می‏دهد که حدود ۷۰ تا ۹۰ درصد فروش پلتفرم‏های صنعت گردشگری به نسبت متوسط چند ماه پیش، کاهش پیدا کرده است. ۸۰ درصد آژانس‏ها کاهش تبلیغات دیجیتال را گزارش کرده‏اند.» 

گزارش سازمان فناوری اطلاعات نیز حکایت از آسیب حداکثری به کسب‏وکارهای دیجیتال حوزه گردشگری دارد. بر اساس این گزارش، بیشترین تأثیر ویروس کرونا بر استارت‌آپ‏های ایرانی در صنعت فروش آنلاین خدمات گردشگری اتفاق افتاده است. استارت‌آپ‌های «فالیتیو» و «علی بابا» که بیشترین سهم از فروش بلیط‏های هوایی را دارند، به ترتیب ۷۵ و ۸۰ درصد کاهش در میزان کل فروش را تجربه کردند که منجر به تعدیل نیرو در شرکت‏های علی‏بابا و الی‏گشت شد. 

مجید حسینی‏نژاد بنیانگذار شرکت علی‏بابا می‏گوید: «ما حتی تا ۹۵ درصد کاهش فروش بلیت را هم تجربه کردیم. در فروردین ماه نسبت به بهمن ۹۵ درصد افت فروش داشتیم اما امروز تقریبا فروشمان نسبت به بهمن، کمتر از نصف است. مسئله این است که کل بازار گردشگری، فروش خود را از دست داده‏است، اما با این وجود هم به دلیل اقبال به فضای آنلاین، سهم ما از بازار افزایش یافته و به ۵۰ درصد رسیده است.» 

تعدیلِ ناگزیرِ نیرو 

استارت‏آپ‏ها در تمام کشورها برای حفظ کسب‏وکارشان، به کاهش هزینه‏های نیروی انسانی روی آورده‏اند. در ایران نیز ۱۸ درصد از استارت‏آپ‏ها، تعدیل نیرو کرده‏اند. 

«تعدیل نیروی کار در نتیجه همه‏گیری کرونا، سراسر اقتصاد را درگیر کرده است. شرکت‏های تکنولوژیک نیز از آن در امان نمانده‏اند. تاکنون شرکت‏های «اوبر»، «ایربی‏ان‏بی»، «لیفت»، «یلپ» و «ایون‏برایت» نیروهای خود را به ناچار اخراج کرده‏اند.» سی‏ان‏ان‏بیزینس، چنین از موج گسترده تعدیل نیرو در غول‏های استارت‏آپی می‏نویسد. 

فرزین فردیس، موج بزرگ تعدیل نیروی استارت‏آپ‏ها را چنین تحلیل می‏کند: «برای بعضی از کسب‏وکارها کاهش‏های شدید درآمدی، ضرورت تعدیل گسترده نیروها را رقم زد. در ایران هم طبیعتا شرکت‏هایی که با کاهش درآمد مواجه شدند، یکی از مهم‏ترین تصمیماتشان برای مواجهه با پیامدهای اقتصادی، این بود که هزینه‏هایشان را کاهش دهند. یکی از اولین گزینه‏هایی که به فکر مدیران می‏رسد، تعدیل نیروهای انسانی است. در استارت‏آپ‏های ایرانی هم می‏توان این تعدیل گسترده را دید. مثلا در استارت‏آپ‏های صنعت گردشگری، بعضی از شرکت‏ها چند صد نفر نیروهای مستقیمشان را به اجبار تعدیل کردند. این اتفاقی بود که در تمام دنیا رخ داد. مسئله تعدیل نیرو بستگی به ساختار هزینه‏ای بنگاه‏های اقتصادی در دنیا و میزان نفوذ نیروی انسانی در آن‏ها دارد.»

 در میان شرکت‏هایی که برای مقابله با بحران دست به تعدیل نیرو زده‏اند، علی‏بابا پر سر و صداتر از همه بوده است. این شرکت، نزدیک به ۲۰۰ نفر از کارکنان خود را تعدیل کرد. مجید حسینی‏نژاد، بنیان‏گذار علی‏بابا می‏گوید: «تعدیل نیرو انجام دادن، بسیار سخت و دردناک است، اما در این شرایط در تمام دنیا، کاهش هزینه‏های یک شرکت تنها راه حفظ کردن آن است. ما تعدیل را هم بسیار شخصی‏سازی شده انجام دادیم. افراد را به سه گروه درآمدی تقسیم کردیم. آن‏هایی که حقوق‏شان بالای ۵ میلیون تومان بود، در همان فروردین‌ماه شغل دیگری پیدا کردند و جذب شرکت‏های بورسی شدند. تمام افراد تعدیل‌شده هم تا ۱۵ فروردین حقوق گرفتند. با بقیه افراد هم بسته به شرایط‏شان، مدارای مالی انجام شد تا آسیب‏ کمتری ببینند.» 

اما دولتی‏ها برای مقابله با شرکت‏ها و جلوگیری از تعدیل نیرو، تلاش‏های زیادی کردند. حتی ابتدا اعلام شد که تسهیلات کرونا، تنها به بنگاه‏هایی تعلق می‏گیرد که ۹۰ درصد از نیروی کار خود را حفظ کرده باشند، اما بعد این شرط حذف شد. حسینی‏نژاد نیز در این مورد می‏گوید: «من در بخش‏هایی از دولت به‌خصوص وزارت ارتباطات می‏بینم که دنبال این بودند که استارت‏آپ‏ها تعدیل انجام ندهند. مگر اینجا دولت است؟ شگفت‏زده می‏شویم؛ بعضی‏هایشان هم می‏گویند که حالا تعدیل هم کردید، چرا اصلا گفتید و اعلام کردید؟ این در حالی است که دولت مسئول بیکاری است. من مسئول اشتغال نیستم، مسئول کسب‏وکار خودم هستم. جالب است که فشار هم می‏‏آورند که از کسب‏وکارهایی که تعدیل نیرو انجام دهند، حمایت نمی‏کنند.»

استارت‏آپ‏ها زنده می‏مانند؟ 

برندگان بحران کرونا هر چند شرکت و هرچند ابرثروتمندی هم که باشند، باز هم اقتصاد در رکودی عمیق و سهمگین است. همین مسئله کار را برای همه سخت می‏کند. علیرضا کلاهی نایب رئیس کمیسیون حمل‏ونقل و ارتباطات اتاق بازرگانی تهران می‏گوید: «بحث استارت‏آپ‏ها مثل هر کسب‏و‏کار دیگری از شرایط عمومی اقتصاد کشور متاثر است و کرونا به شرایط نابسامان قبلی ما، دامن زد. روند رشد کسب‏وکارهای دیجیتال اجتناب‏ناپذیر است.» 

در پیمایش سازمان فناوری اطلاعات از ۹۴ شرکت،۵۸  شرکت یعنی۶۱  درصد از آن‏ها اعلام کرده‏اند که در صورت تداوم شرایط موجود، کسب‌وکارشان در کمتر از۳  ماه به طور کامل تعطیل خواهد شد,۶  شرکت دیگر بین ۳ تا۶  ماه تاب می‏آورند و۳۰  شرکت نیز ادعا کرده‏اند که با منابع موجود فقط تا پایان سال می‏توانند به فعالیت در کسب‏وکار خود ادامه دهند.۴۳  درصد از شرکت‏هایی که کمتر از۳  ماه منابع برای ادامه کسب‌وکار خود دارند، در حوزه نرم‏افزار فعالیت دارند.

علیرضا کلاهی نیز درباره وضعیت این شرکت‏ها می‏گوید: «بعضی از استارت‏آپ‏ها دچار چالش جدی شدند و در حوزه‏های خاص، تا مرز فروپاشی پیش رفته‏اند.» 

او ادامه می‏دهد: «قطعا حداقل تا یک سال دیگر ویروس کرونا باقی می‏ماند. ما در تنوع بخشیدن به اقتصاد ایران ناکام بوده‏ایم. اقتصاد سرکوب‏شده‏ی وابسته به نفت، تنوع چندانی ندارد. فشار تحریم هم به‌شدت زیادی وجود دارد و کل دنیا هم در وضعیت رکود قرار گرفته ‏است. در نتیجه درآمدهای ارزی کشور کاهش یافته است. مسائل سوءمدیریت هم اصلا جدید نیست. بنابراین وضع اقتصاد کشور مساعد نیست و استارت‏آپ‏ها هم در همین فضا قرار دارند. در چنین شرایطی، نمی‏توان برای آینده این کسب‏وکارها رشد چشم‏گیری را پیش‏بینی کرد.» 

اما فرزین فردیس، معتقد است که در شرایط فعلی، استارت‏آپ‏ها انعطاف‏پذیری بیشتری نسبت به بنگاه‏های کوچک و بزرگ داشته‏اند. آن‏ها ظرفیت یادگیری بیشتری دارند و به همین دلیل، در بلندمدت معادلات اقتصادی را تغییر می‏دهند.

فردیس تاکید می‏کند: «البته با شکل‌گیری فضاهایی که با ایجاد انحصار در جلوگیری از واردات یا تعرفه‏های عجیب‏وغریب، یا ایجاد شرایط رانتی با دادن تخفیف‏های عجیب‏وغریب مثل یارانه‏های انرژی به وجود آمده‏اند، دیگر جایی برای حضور استارت‏آپ‏ها نیست. اصولا استارت‏آپ‏ها جایی می‏توانند رشد کنند که فضا، فضای رقابت و استفاده از تکنولوژی و فناوری باشد و استفاده از دانش کمک کند که ارزش‏افزوده بیشتری خلق کنند. در حوزه‏هایی از اقتصاد که دچار رانت است، انتظاری برای رشد استارت‏آپ‏ها نداریم. ولی پیش‏بینی من این است که برخلاف سختی‏های کوتاه‏مدت و بر خلاف دردهایی که بنگاه‏های نوپا و نوآور کشور می‏کشند، در آینده میان‏مدت آن‏ها شانس بقای بیشتری دارند، به این دلیل که یادگیرنده‏تر و انعطاف‏پذیرترند. امیدوارم خدا عمر دهد که باقی بمانیم و ببینیم که جوان‏های استارت‏آپی فضا را تغییر داده‏اند.»