حاشیه علیه متن

مریم لطفی: يك هفته‌ از غائله‌ی افزایش بنزین گذشته است، اما هنوز بعضی از شهرستان‌ها و شهرها ملتهب‌اند. از اعتراضات خاموش و مسالمت‌آمیز با همراهی مردم و نیروهای انتظامی گرفته تا اعتراضاتی که با خشونت همراه است و به موضوع ناامنی شهرها پهلو می‌زند. آنطور که از خبرهای منتشر شده در این چند روز مشخص است، بیشترین اعتراضات، به ویژه اعتراض‌هایی که با خشونت همراه بوده‌اند، به حاشیه‌ی استان‌ها یا شهرستان‌هایی مربوط است که از وضعیت اجتماعی و اقتصادی نامطلوبی برخوردارند. اما چه ارتباطی میان اعتراضات خشونت‌آمیز و افزایش نرخ حاشیه‌نشینی در ایران وجود دارد؟ 

رونق حاشیه‌‌نشینی در ایران! 

در یک هفته‌ای که گذشت، پایتخت هم از اعتراضات مردمی بی‌نصیب‌ نبود؛ البته اعتراضات خشونت‌آمیز تهران اغلب به حاشیه‌ی استان مربوط می‌شود. مثلاً اسلامشهر که از همان روزهای آغازین اعتراضات آشفته شد و پمپ بنزین شهر را به آتش کشیدند. یا قلعه حسن‌خان که همچنان اخبار اعتراضات از آن به گوش می‌رسد و بومهن که در روز یکشنبه، ۲۶ آبان دو نفر در جریان اعتراضاتش کشته شدند.  

تهران

اما وضعیت حاشیه‌نشینی در تهران چطور است؟ دو ماه پیش بود که مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران از افزایش نرخ حاشیه‌نشینی در پایتخت خبر داد و گفت: «در حالی که رشد جمعیت در شهر تهران به حدود یک درصد رسیده و در حالت تعادل قرار گرفته است، اما این امر در سکونتگاه‌های اطراف تهران از جمله اندیشه، پرند، هشتگرد، آبیک، رباط کریم، رودهن و بومهن رشد قابل توجهی داشته است». چند ماه پیش هم پریچهر شاهسوند، عضو اتاق فکر فرمانداری شمیرانات در یک برنامه‌ی رادیویی اعلام کرد: «در حال حاضر حدود ۱۱ میلیون نفر در حاشیه شهر تهران زندگی می‌کنند». این درحالی است که در آذر سال ۹۶، محسن علیجانی، دبیر مجمع نمایندگان استان تهران، تعداد حاشیه‌نشینان پایتخت را سه میلیون نفر اعلام کرده بود.   براساس آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال ۹۵، جمعیت اسلامشهر ۵۴۸ هزار و ۶۲۰ نفر اعلام شده و جمعیت شهرستان قدس یا همان قلعه‌حسن‌خان، ۳۱۶ هزار و ۶۳۶ نفر است. دو شهرستانی که کانون تجمعات و اعتراضات خشونت‌آمیز روزهای اخیر بوده است. همچنین جمعیت سایر نقاط حاشیه‌ای تهران چنین است: ورامین با ۲۸۳ هزار و ۷۴۲ نفر، ملارد با ۳۷۷ هزار و ۲۹۲ هزار نفر، شهریار با ۷۴۴ هزار و ۲۱۰ نفر، رباط کریم با ۲۹۱ هزار و ۵۱۶ نفر، بهارستان با ۵۳۶ هزار و ۳۲۹ نفر. همچنین جمعیت پرند براساس سرشماری سال ۱۳۹۵، ۹۷ هزار و ۴۶۴ نفر اعلام شده است. 

تبریز

البته وضعیت در استان‌هایی که به نوعی بیشتر درگیر اعتراضات هستند هم تاحدی به همین منوال است. تبریز از دیگر شهرهایی است که اخبار اعتراضات آن همچنان داغ است و البته بر اساس آمار و ارقام به نظر می‌رسد که ید طولانی هم در حاشیه‌نشینی دارد. در تبریز دو هزار و ۵۰۰ هکتار بافت حاشیه‌نشین وجود دارد؛ جالب اینکه بیش از ۴۰۰ هزار نفر از جمعیت دو میلیون نفری آن در این محلات مستقر هستند. محلاتی که جدای از شهر نیست و در اوج ناباوری باید گفت که این بخشی از بدنه‌ی اصلی کلان‌شهر تبریز است. تیرماه امسال، ابوالقاسم سلطانی، مدیر کل اداره راه و شهرسازی استان آذربایجان شرقی در جلسه‌ی شورای شهر که به موضوع حاشیه‌نشینی در تبریز هم اختصاص داشت، گفت ۴۸ هکتار از ضلع جنوبی حاشیه اتوبان پاسداران و ۴۲ متری انقلاب درگیر معضل حاشیه‌نشینی است و آنطور که مدیرکل نوسازی و شهرسازی تبریز گفته تابه‌حال اقدام شایسته‌‌ای هم دراین‌باره انجام نشده است. البته این اعداد و ارقام درحالی مطرح می‌شود که یکی از اعضای شورای شهر تبریز گفته ارقامی که برای حاشیه‌نشینی مطرح می‌شود، درست نیست. چون چند سال است که همین اعداد و ارقام مطرح می‌شود.

کرمانشاه

در اعتراضات اخیر این روزهای ایران، کرمانشاه هم روزهای ناآرامی را پشت سر گذاشت و در همان روزهای اول هم یک نفر در اعتراضات آن کشته شد. این درحالی‌که سال گذشته مشاور سازمان امور اجتماعی وزارت کشور گفته بود، کرمانشاه از نظر جمعیت ساکن در بافت‌های ناکارآمد شهری جایگاه دوم و از نظر وسعت این بافت‌ها جایگاه سوم ‌را در ایران دارد. در همین جلسه بیژن کلهرنیا کارشناس مسائل شهری گفته بود: «حدود یک سوم جمعیت شهر کرمانشاه در حاشیه شهر و سکونتگاه‌های غیررسمی و نامتعارف زندگی می‌کنند».  در یک سال گذشته وضعیت در کرمانشاه تغییر نکرد، چون تیر ماه امسال فرماندار کرمانشاه گفت: «این روزها حاشیه‌نشینی در سکونتگاه‌های رسمی و غیررسمی در اطراف کلانشهر کرمانشاه به یک چالش جدی برای مدیران شهری و نهادهای فرهنگی و اجتماعی تبدیل شده است. ۳۳ درصد از جمعیت کرمانشاه در بافت فرسوده سکونت دارند؛ بیش از ۳۰۰ هزار نفر!» 

خوزستان

در استان خوزستان هم وضعیت به همین منوال است. ناآرامی‌ها و اعتراضات پهلو می‌زند به وضعیت اقتصادی و نرخ حاشیه‌نشینی در این استان. اواخر سال پیش بود که محمد صادق کریمی‌کیا، مدیر کل امور اجتماعی استانداری خوزستان گفته بود: «بر‌اساس برآوردهای انجام‌شده ۸۵۰ هزار نفر در خوزستان جزو اقشار حاشیه‌نشین و کم‌برخوردار هستند». آماری که برآورد می‌شود از جمعیت استان‌های ایلام، خراسان شمالی، سمنان، خراسان جنوبی و کهگیلویه و بویر احمد بیشتر است. مرداد سال گذشته ‌معاون امور عمرانی استاندار خوزستان اعلام کرد: «مساحت بافت ناکارآمد شهری در خوزستان ۱۳ هزار و ۴۱۷ هکتار و مربوط به ۲۹ شهر در استان است و اگر مطالعات سطح یک نیز در این راستا اعمال شود، قطعا این میزان بافت ناکارآمد شهری بسیار بیشتر خواهد بود». 

به نظر می‌رسد با افزایش نرخ حاشیه‌نشینی در ایران، باید هشدار متخصصان را جدی گرفت و فکری به حال بهبود وضعیت حاشیه‌نشینان کلان‌شهر کرد. همان‌ها که به قول جامعه‌شناسان خطر بالقوه‌ای برای امنیت اجتماعی محسوب می‌شوند.