«اگر تحریمها تشدید شود و نتوانیم هزینهها را تامین کنیم ممکن است از خواهران و برادران افغانستانی بخواهیم ایران را ترک کنند». چند روز پیش سیدعباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه این یک جمله را با اضافات بسیار در گفتگوی ویژهی خبری اعلام کرد؛ موضوعی که بلافاصله مثل بمب صدا کرد و واکنشهای زیادی را برانگیخت؛ برخی استقبال کردند و بعضیها آن را خلاف رسم مهماننوازی دانستند و گفتند با این حرفها وجدان عمومی جامعه خدشهدار میشود. اما با گذشت تنها دو روز و توضیحات دیروز عراقچی مشخص شد که هیچ برنامهای برای اخراج مهاجران اتباع در دستور کار وزارت امور خارجه نیست و این حرفها به قول رئیس انجمن حمايت از زنان و كودكان پناهنده «بیشتر به منزلهی یادآوری و تقویت نگرانی کشورهای غربی در قبال یک مسئولیت بینالمللی در قبال مهاجران افغان است.»
اگر تحریمها تشدید شود...
طی چند روز گذشته موضوع برجام دوباره داغ شده و با تعطیل شدن برخی تعهدات ایران در برجام، تنش میان ایران و آمریکا بالا گرفته و کشورهای اروپایی، ضربالاجل ایران را رد کردند، عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه که برای توضیح و تفسیر تصمیم ایران، چهارشنبه شب به گفتگوی ویژه خبری رفته بود، در بخشی از سخنان خود به موضوع قدیمی مهاجران افغان در ایران اشاره کرد: «در طول ۴۰ سال گذشته ما پذیرای برادران و خواهران مهاجر خود از افغانستان بودهایم. از کشورهای دیگر از جمله عراق و آذربایجان نیز به ایران آمدند و هر موقع مردم همسایگان ما با مشکلی روبهرو شدهاند ایران از برادران و خواهران خود پذیرایی کرده است. در حال حاضر بیش از سه میلیون شهروند افغانستانی در ایران زندگی میکنند که بر اساس برخی از برآوردها بیش از دو میلیون فرصت شغلی را در اختیار دارند و برآورد میشود که سالانه سه تا چهار میلیارد یورو از کشور ما خارج میشود و آنها درآمدی را که در ایران کسب میکنند برای خانوادههای خود در افغانستان میفرستند. بیش از ۴۰۰ هزار دانش آموز افغان در مدارس ما بر اساس حکم مقام معظم رهبری رایگان تحصیل میکنند که به طور متوسط هر دانشآموز ۶۰۰ یورو هزینه دارد. بیش از ۲۳ هزار دانشجوی افغانستانی در دانشگاههای ایران تحصیل میکنند. این آموزشها هزینه دارد که برآورد میشود سالانه ۱۵ هزار یورو هزینه دارد».او همچنین گفت: «۱۰۰ تا ۱۲۰ هزار افغانستانی در ایران از دفترچه خدمات درمانی برخوردار هستند. البته ما این اقدامات را با طیب خاطر انجام میدهیم ولی همانطور که گفتم این اقدامات برای ایران هزینه دارد و آنها هزینههای پنهانی چون سوبسید انرژی نیز برای ما دارند. البته نوشجانشان ولی وقتی تحریمهای آمریکا اثر کند منابع مالی ما محدود شود و فروش نفت ایران به صفر برسد که البته این اتفاق نمیافتد ما مجبور هستیم سیاستهای ویژهای برای اقتصاد خود اعمال کنیم و ممکن است در یک جا به یک نقطهای برسیم که نتوانیم این هزینهها را ادامه دهیم و در آن صورت ممکن است از خواهران و برادران افغانستانی خود بخواهیم ایران را ترک کنند».
او گفت: «من نمیخواهم با این سخنان نگرانی یا تنشی در بین این اتباع ایجاد کنم ولی میخواهم صحنه را ترسیم کنم. همانطور که آقای رئیسجمهور گفتند این موضوعات حدود هشت میلیارد یورو برای ایران هزینه دارد. اگر آمریکا بخواهد به سیاستهای خود علیه ایران ادامه دهد، ممکن است ما مجبور شویم برخی از تصمیمات را در این زمینه بگیریم البته از نظر انسانی نمیخواهیم این کار انجام شود و تا آنجا که ممکن است این کار را نمیکنیم ولی همانطور که گفتم ممکن است در مقطعی با توجه به فشارها چنین کاری را انجام دهیم. بحران را در افغانستان آمریکاییها ایجاد کردند نه ما و خودشان (آمریکاییها) باید هزینههایش را بپردازند نه ایران».
واکنش فعالان سیاسی
صحبتهای عراقچی در روزهای پایانی هفته گذشته مثل بمب صدا کرد و البته صدای خیلیها را هم درآورد. از مردم عادی گرفته تا بسیاری از مسئولان دولتی؛ برخی در انتقاد و مخالفت و برخی هم در همراهی و موافقت با خروج اتباع افغان از ایران حرف زدند. به نظر سیدحسین نقویحسینی عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نحوه بیان عراقچی خوب نبود؛ او به فارس گفت: «مهاجران افغانستانی هم به عنوان شهروند ایرانی زندگی کرده اشتغال، بهداشت، درمان و آموزش دارند و آنها مانند دیگر مردم ما از این امکانات و خدمات استفاده میکنند. یکی دیگر از خدماتی که جمهوری اسلامی ایران به جامعه بینالمللی کرده است، مربوط به مبارزه با قاچاق موادمخدر است که ایران تمامی هزینههای این موضوع را پرداخت میکند و جامعه جهانی از آن سود میبرد در حالی که ایران میتوانست چشم خود را بر این موضوع ببندد و موادمخدر به اروپا رفته و آنها هزینه این کار را بدهند. اظهارات آقای عراقچی معاون سیاسی وزیر امور خارجه به این منظور بیان شده است که این خدمات از سوی ایران به جامعه جهانی داده میشود و اگر آنها بخواهند با جمهوری اسلامی اینگونه برخورد کنند، ایران هم میتواند کارهایی را انجام دهد. نحوه بیان عراقچی در خصوص مهاجران افغانستانی ساکن در ایران خوب نبوده یا انعکاس خوبی در رسانهها پیدا نکرده است و مراد، منظور و نیت اصلی این حرف آن نبوده است که خدایی ناکرده بیاحترامی به مهاجرین افغانستانی حاضر در ایران شود».
حشمتالله فلاحتپیشه، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی در توئیتی نوشت: «در بدترین سالها به همنوعان افغانی بیحرمتی نکردیم آنها نیز بخشی از تاریخ بازسازی ایران بعد از جنگ هستند نگرانی عراقچی درباره سالیانه یک میلیون مهاجر شرق است که از خاک ایران عازم غرب میشوند و بیش از این توان جلوگیری از آنها را نداریم».علیرضا زاکانی، نماینده سابق تهران در مجلس شورای اسلامی هم در توئیتر خود نوشت: «متاسفانه کمتر حرف زدن یا کمتر کار کردن برخی از مسئولان کشور، خیرش برای مردم و مملکت بسیار بیشتر است. یکی از این حضرات، جناب عراقچی است که از اظهار نظرات ناصوابش، سخنان اخیرش پیرامون برادران عزیز افغانستانی است و از کارکردهای مضرش، تولد موجود ناقصالخلقهای به نام برجام.»اما ماجرا به همین واکنشها خلاصه نشد و پای برنامههای تلویزیونی هم به موضوع باز شد. احسان کرمی در برنامهی صبحی دیگر لحن عراقچی را نامناسب خواند: «در تمام طول تاریخ ایرانیها مهماننواز بودند. اینکه گفته میشود مجبوریم آنها را برگردانیم هر جا که خواستند بروند، با ادبیات ما همخوانی ندارد. آنها به ما پناه آورده بودند. شاید دوست داشته باشند با این شرایط اقتصادی همچنان در کنار ما باشند. این ادبیات یک خورده بیزینسی است، باید مراقب باشیم».
کیهان سخنان عراقچی را سخیف خواند
روز شنبه، روزنامه کیهان هم در واکنش به سخنان عراقچی گزارشی منتشر کرد که طی آن سخنان عراقچی را سخیف دانست؛ «ابزار یک دیپلمات آن هم از رده «ارشد» کلام و سخن است و او را با این ویژگیها میشناسند: سخن بجا و با محتوای درست و در زمان صحیح گفتن؛ اما اظهارات عراقچی در مورد برادران و خواهران افغانستانی که از دفاع مقدس تا دفاع از حرم خون شهدایشان با خون شهدای ما در هم آمیخته موج گستردهای از اعتراضها را در پی داشته است».
حملههای توییتری
همزمان موجی هم در شبکههای مجازی به راه افتاد؛ بسیاری از کاربران از افغانها حمایت کردند و گفتههای عراقچی را خدشهدار کردن انسانیت خواندند: «دولت ایران که کمکی به افغانها نمیکنه، نه بیمه دارن، نه یارانه. ماها خیلی در حق مهمونهامون بدی کردیم». «پدر من افغان و مادر من ایرانی است. پدرم هشت سال در دفاع مقدس بوده و هنوز به ما شناسنامه ندادهاند. هر سال برای کارت باید پول بدم. اینم از سرزمین مادری ما که هیچ خیری از آن ندیدم!» بعضیها هم از مهاجران ایرانی در کشورهای خارجی یاد کردند و این مواجهه را نوعی نژادپرستی دانستند؛ «چرا آنقدر نژادپرستین؟ چند میلیون مهاجر ایرانی داریم؟ دوست دارین با ایرانیا هم اینجوری برخورد بشه؟» درعین حال برخی هم همان دوگانهی قدیمی ایرانی- افغانی را زنده کردند و خروج افغانها را اتفاقی در رونق زندگی ایرانیها دانستند، آن هم در این زمانهی بیرونق؛ «همین برادران افغان ۸۰ درصد از کارگران و استادکاران مناطقی از کشور را خانهنشین کردهاند». «افغانها اگر وطنپرست هستید به جای خدمت به ملتهای دیگه در راه وطن خودتون کشته بشید و آبادش کنید و با خدمت به کشور دیگه به کشور خودتون خیانت نکنید. برگردید و فقط در راه کشورتون کشته و یا به عبارت بهتر شهید بشید».
حرفهای عراقچی بد برداشت شد
فاطمه اشرفی، رئیس انجمن حمايت از زنان و كودكان پناهنده که با بسیاری از اتباع افغان در ارتباط است، همنظر با عراقچی جو عمومی مطرح شده در این چند روز را نوعی سوءتفاهم میداند و در تحلیل این موضوع به «سازندگی» میگوید: «در مسائل و قواعد بینالمللی در رابطه با اتباع خارجی با هر عنوانی، از مهاجر گرفته تا پناهچو یا پناهنده و حتی مسافر، یک ملت دارای حق حاکمیتی است که ورود و خروج اتباع خارجی را در محدودهی سرزمینی خود کنترل کند. اگر جمهوری اسلامی در مقطعی تصمیم گرفته تا مرزهایش را باز کند و اجازهی ورود میلیونی افغانها به ایران را بدهد، تصمیمی حاکمیتی بوده و اگر زمانی هم بنابر مصلحتهای ملی و عمومی خود عزمی خلاف آن بگیرد، باز هم حق آن دولت است. فکر میکنم برداشت بدی از صحبتهای دکتر عراقچی صورت گرفته است. دولت ایران حداقل ۴۰ سال است که میزبان جمعیت میلیونی مهاجران افغان و عراقی بوده؛ جمعیت مهاجران افغان اعم از کسانی که دارای کارت و مدارک قانونی اقامت هستند یا کسانی که چنین مدارکی ندارند، اینها سرجمع بیش از سه میلیون نفر میشوند.
نزدیک نهصد هزار نفر مدارک قانونی پناهندگی در ایران دارند و حدود یک و نیم میلیون نفر کسانی هستند که از طریق صدور پاسپورت و تمدید ویزاهای یک ساله در ایران زندگی میکنند. حدود یک تا یک و نیم میلیون نفر هم فاقد هرگونه مدارک اقامتی هستند. ضمن اینکه در سال تحصیلی ۹۸-۹۷ بیش از ۴۸۸ هزار دانشآموز افغان در مدارس ما تحصیل میکردند. همچنین بیش از ۱۲۰ هزار نفر کارت بیمه سلامت ایرانیان دارند، همان بیمهای که اتباع کشور خودمان از آن استفاده میکنند. جدا از ارزش افزودههایی که مهاجران در ایران تولید میکنند، به هرحال آنها هم از منابع داخلی ما بهرهی قابلتوجهی میبرند. درحالیکه سهم مشارکتهای بینالمللی گاهی در این حوزهها صفر یا نزدیک به صفر است».
به گفتهی اشرفی به طور متوسط سرانهی هزینهی هر دانشآموز در مدارس دولتی چیزی در حدود ۵۰۰ دلار است؛ «این ۵۰۰ دلار اگر در جمعیت دانشآموزی مهاجر افغان یعنی همان ۴۸۸ هزار نفر ضرب شود عددی بسیار بزرگی میشود. اما سهم مشارکت سازمانها و آژانسهای بینالمللی تا آخرین زمانی که من در جریان بودم تنها چهار میلیون دلار بود! یعنی چیزی کمتر از یکدهم کل منابعی که به نظام آموزشی ایران تحمیل میشود. نکتهای که دکتر عراقچی گفتند، به این اشاره دارد که در شرایطی که تامین امنیت اجتماعی و تامین هزینه زندگی مردم ایران بهواسطه اعمال تحریمهای یکجانبهی آمریکا در تنگنا قرار گرفته، کاهش هزینههای دولت به سمت مهاجران افغان جهتدهی شود. این کمبود هزینهها میتواند ارائه خدمات را مختل کند در حالیکه موضوع پناهندگی در هیچ کشوری در دنیا موضوعی دوجانبه نیست، بلکه مسئولیتی همهجانبه و بینالمللی است و ضرورتا کشورها و سازمانهای دیگر باید در رابطه با آن مشارکت جدی داشته باشند».
او همچنین میگوید: «از صحبتهای آقای عراقچی به هیچ وجه این استنباط را نکردم که برنامهای برای اخراج کار مهاجرین در دستور کار دولت است. ضمن اینکه در طول این یکی دو روز که این موج ایجاد و فضای روانی نسبت به این صحبتها حساس شد، با مسئولان ذیربط ماجرا گفتوگوها و جلساتی داشتیم. در هیچکدام از این جلسات ارادهای برای اینکه نگرانیهایمان در رابطه با فشار تحریمهای آمریکا را به سمت اتباع افغانی منتقل کنیم، ندیدم. تصور من این است که آقای دکتر عراقچی بیشتر نگرانیهایشان را در آینده مطرح کردند و درخواست سهمگیری بیشتر از کشورهای خارجی بهویژه کشورهای اروپایی در رابطه با پناهندههای افغانی که امکان بازگشت به کشور خودشان را ندارند، مطرح کردند. این افزایش فشارها میتواند موجی از درخواستها به سمت کشورهای اروپایی را ایجاد کند».
به عقیدهی او موضوع مهاجرت و پناهندگی اجباری در تمام دنیا غالبا به دلیل تنشهای سیاسی و یا دخالتهای چندجانبهی برخی کشورها رخ میدهد؛ «جامعهی هدف یا قربانیانی که بهواسطهی این فشارها یا تنشهای اجتماعی ناگزیر به ترک وطنشان میشوند، به مشارکت و کمکهای همهجانبهی سایر کشورها نیاز دارند. باید با سایر کشورها، بهویژه کشورهایی که مدعی حقوق بشر هستند، این موضوع را در میان بگذاریم و نگرانیهای آنها را برای سهمدهی بیشتر تقویت کنیم».
سوءبرداشت شده؛ مخاطبم غربیها بودند!
حرف و حدیثها و حملهها ادامه داشت تا اینکه دیروز عراقچی واکنشهای مطرح شده در این دو روز را عجیب خواند و در یک گفتوگوی تلویزیونی گفت که از صحبتهای او سوءبرداشت شده است: «من چنین چیزی نگفتهام که اگر تحریمها فشار آورد با خواهران و برادران افغانی خود خداحافظی میکنیم. این تعبیر من نیست و چنین برنامهای نداریم. چنین نظراتی در کشور و در وزارت خارجه وجود ندارد و بحث اخراج یا بازگرداندن مهاجران افغانی مطرح نیست».
عراقچی تاکید کرد که روی صحبتش نه با افغانها که با غربیها بوده است: «غربیها باید به مسئولیتهای خود در این زمینه عمل کنند. این آمریکاییها و غربیها هستند که گروههای تروریستی را آنجا ایجاد کردهاند، جنگ راه انداختهاند و مسبب آوارگی مردم این کشور شدهاند، بنابراین نباید انتظار داشته باشند که ایران فقط هزینه این مهاجران را بپردازد. آنها توقع دارند که از یک طرف ایران هزینه این مهاجران را بپردازد و از دیگر سو ایران را تحریم میکنند و فشار میآورند. آنها در این زمینه دو راه در پیشرو دارند؛ راه اول این است که در تامین هزینههای این مهاجران با ما همراهی کنند و راه دوم این است که بخشی از این مهاجران را در خاک خود راه بدهند. دوستانی که در داخل کشور مطالبی در این زمینه مینویسند بیراهه نروند و صحبتی مطرح نکنند که مخالف سیاستهای اصولی کشور باشد».
واکنش در کابل؛ امیدواریم برخورد ایران «مسئولانه» باشد
ماجرای بازگشت یا خروج مهاجران افغان از مرزهای ایران تنها به داخل ایران محدود نشد و صبغتالله احمدی، سخنگوی وزارت خارجه افغانستان هم به یورونیوز گفت: «امیدوارم برخورد و رویکرد ایران نسبت به مهاجرانی که در ایران ساکن هستند، «مسئولانه» باشد. فعلا نمیخواهم روی فرضیهها حرف بزنم. ایران به ماندن مهاجران و پناهجویان در خاکش پایبند است. ایران شرایط مهاجران را درک میکند. با پناهنده باید مثل یک پناهنده برخورد کرد و مطابق با کنوانسیونهایی که جمهوری اسلامی ایران هم آنها را پذیرفته است. ما از مردم و جمهوری اسلامی ایران برای چند دهه میزبانی از مهاجران افغانستانی سپاسگزاریم و این در حافظه تاریخی ما باقی خواهد ماند».
مریم لطفی، خبرنگار گروه جامعه سازندگی