پادشاهی در هرات

احمد کشاورز: اگر تا ده سال قبل به هر دلیلی مسافری راهش به مشهد می‌افتاد، از مردم عادی گرفته تا مسئولان دولتی با ماشین‏های کولر روشن به سمت ساختمان‌های عظیم پدیده شاندیز می‌رفتند، با دقت آن را به مهمانشان معرفی می‏کردند و خبر می‏دادند چند سال بعد مشهد یکی از قطب‌های تجاری ایران خواهد شد. شاهد این ادعا هم دیوارهای بتنی بود که کنار هم چیده و بالا رفته بود. حالا همان ساختمان‏ها، همان دیوارهای بتنی و همان پروژه عظیم به عنوان نماد عبرت به مسافران و مهمانان معرفی می‏شود. ساختمان و دیوارها همان است ولی روایت‌های مردم لحظه به لحظه تغییر کرد‌ه‌‏است.

حاکم و محکوم

برای یک دهه او حاکمی در آشفته‏بازار همسایه شرقی ایران بود. پول‌هایش را به افغانستان می‏برد، ساختمان می‌ساخت، انحصار بیلبوردهای تبلیغاتی آنها را می‏گرفت و حتی کارخانه می‌ساخت. در منطقه شایعه شده بود که به دستور او تمام مقامات دولتی و غیردولتی به خط می‏شوند و برای اینکه پروژه‏هایش را افتتاح کنند، سر و دست می‏شکنند. یکی از مدیران ارشد وزارت راه که مدتی قبل غضب پهلوان دامنش را گرفته بود، نقل می‏کرد او چنان در شرق ایران قدرت دارد که عالی‏ترین چهره‌های سیاسی هم حاضرند برایش پا پیش بگذارند و وساطت کنند. محسن پهلوان هر اندازه در ایران سرمایه گذاری کرد، به همان میزان هم پول‌هایش را به افغانستان برد. به خصوص در دوره‏ای که شهر‏های افغانستان میان طالبان، دولت حاکم و نیروهای آمریکایی دست به دست می‏شد، پهلوان با روش توزیع پول، نبض همه شهرها را به دست گرفته بود. او حتی به نیابت از ثروتمندترین نهاد شمال شرق ایران هم سرمایه گذاری‏هایی در افغانستان انجام داد و تعداد زیادی را به خودش بدهکار کرد.

از زلمی خلیل‏زاد تا شاندیز تهران

کار پهلوان در افغانستان بیش از ایران مشتری و اهمیت داشت. بعد از اینکه طالبان بخشی از خاک افغانستان را رها کرد، پهلوان سرمایه‌اش را برداشت و راهی کابل و هرات شد. خودش گفته بود: «آن دورانی که من به افغانستان رفتم، از ساعت ۶ بعدازظهر در کابل حکومت نظامی بود و سروصدای درگیری‏های پراکنده هم در حاشیه کابل شنیده می‏شد. برق و آب نبود. با سطل از چاه، آب می‏کشیدیم. هیچ امکاناتی نبود. درآن وضعیت، من با شهردار کابل مذاکراتی داشتم و توانستم ۴هزار متر زمین بگیرم.» این ابتکار پهلوان نبود بلکه رانتی بود که از طریق پرداخت رشوه به دست آمده بود. چند سال بعد از آنکه افغانستان وضعیت بهتری پیدا کرد و دولتی حاکم شد، اکونومیست در گزارشی نوشت که از ۴۰ مقام دولتی افغانستان حداقل ۳۰ نفر رشوه می‏گیرند. او در کابل رستورانی تاسیس کرد که با ساختارهای آن زمان افغانستان همخوانی نداشت و دقیقا به تنها پاتوق سیاسی منطقه تبدیل شد. به گفته خودش وزرای افغانی و حتی حامد کرزای هم به رستوران او می‏رفتند. خودش در گفت و گویی مدعی شده بود «زلمی خلیل‏زاد»، سفیر وقت آمریکا در افغانستان هم سر از رستوران او درآورده‏است. حامد کرزای برای ۲۰ سال انحصار تبلیغات بیلبوردی در افغانستان را به او داد. او به رسم خانوادگی شروع به ساختمان‏سازی در افغانستان کرد و آستان قدس رضوی هم به سرعت به شریک او تبدیل شد. خودش ترکیب سهامداران را اینطور گفته بود: «ایران- افغان- رضوی. ۴۰ درصد من، ۳۰ درصد آستان قدس، ۳۰ درصد هم دولت افغانستان.»

گفته می‏شود پرونده او شش سال است که روی میز دستگاه قضایی قرار گرفته ‏است. اما چطور پهلوان با تمام اعتماد‏به‏نفسی که از خودش بروز داده بود و ثروتی که بهم زده بود، حکم حبس ابد گرفت؟

بچه تهران، تاجر مشهد

افرادی که به او نزدیک هستند نقل می‌کنند یک عنصر در پهلوان برجسته‏ترین است: «اعتماد به‏نفس». او با این ویژگی تقریبا از پس هر بحرانی برآمده بود. نسل در نسل خانواده او در کار ساختمان‏سازی بودند. پدر بزرگش هم در مشهد کاشی‏کاری بخشی از حرم و بقعه خواجه ربیع را انجام داده‏بود. حوالی سال ۱۳۷۶ اعتماد‏به‏نفس زیاد کار دستش داد. او پول چندانی در بساط نداشت ولی روش مذاکره و مدیریت را به صورت غریزی می‏دانست. یکی از تفریحاتش گشت و گذار در منطقه شاندیز مشهد بود. در همان جا با رستوران‏داری آَشنا می‏شود و پایه‏های رفاقت و شراکت را با او می‏ریزد: «یک روز در یکی از باغ‏هایم در شاندیز نشسته بودم. جمعی از دوستان بودیم و شهردار شاندیز هم بود. او من را دعوت کرد، فردای آن روز به دفتر شهردار بروم. روز بعد شهردار شاندیز به من گفت: یکی از پارک‏های شاندیز، تبدیل شده به پاتوق معتادان. از من خواهش کرد دراین پارک سرمایه گذاری کنم. من اصلا درآن موقعیت نمی‏خواستم در ایران تجارت کنم؛ اما همین‏طوری حرف زدیم و رسیدیم به جایی که ۲۰۰ میلیون تومان در این پارک سرمایه گذاری کنیم و به‏مدت ۱۷ سال، از این فضا استفاده کنم، پس از ۱۷سال هم، همه چیز را به شهردار شاندیز تحویل بدهم. شوخی شوخی کار را آغاز کردم و یک دفعه تبدیل شد به جدی‏ترین پروژه‏ای که در دست دارم. آلوده کار شدم.» پهلوان که در زمان دادگاهش اتهام اخلال ۸ هزار میلیارد تومانی را مقابلش می‏دید، اولین کار بزرگ زندگیش راه‏اندازی یک رستوران شراکتی در تهران بود. البته او ارمغان بهزیستی به عنوان اولین روش بخت‏آزمایی پس از انقلاب را نیز راه‏اندازی کرد و از این ابتکارش هم ثروت بسیاری به جیب زد.

شاکیان ملی

خطای استراتژیک پهلوان عبور از مرزهای شهرت بود. او به محض اینکه کارخانه سیمان، مجتمع‏های صنعتی، مجتمع‏های ساختمانی و چند بنای گردشگری را افتتاح کرد، به یاد یگانه عنصری افتاد که از دست داده‏است: «شهرت». محسن پهلوان مقدم با مدرک تحصیلی دیپلم، خانواده‏ای غیرمعروف و روابطی سطحی، نه در میان عموم مردم و نه در جمع فعالان اقتصادی جایگاهی نداشت. در میان گروه دوم تعداد قابل توجهی دشمن او شدند. استدلال یکی از همکاران صنعتی پهلوان این دشمنی را روشن می‌کند : «می‏گفتند او بدون رانت هیچ کاری انجام نمی‏دهد.» قضاوت در مورد صحت این ادعا در دادگاه پهلوان قابل رصد و تحلیل بود. پهلوان بعد از آنکه حکومت مالی‏اش را در افغانستان محکم کرد و از طریق ارتباط ویژه مالی با مقامات قبیله‏ای و دولتی این کشور به یگانه مجری انحصاری قراردادهای اقتصادی تبدیل شد، تصمیم اشتباهش را در ایران گرفت. او تحت تاثیر مشورت‏هایی که از برخی چهره‌های سرشناس مشهدی گرفته بود، به سمت جلب مشارکت‏های مردمی رفت. دقیقا در دوره‏ای که موسسات مالی و اعتباری در مشهد پا گرفته بودند، پهلوان هم سهام‏فروشی را کلید زد. مدتی بعد او با یک گروه تلویزیونی آشنا شد و با پرداخت پورسانت‏های ۲۵ درصدی به این گروه باکس‏های ویژه پخش آگهی را از معاونت بازرگانی سازمان صداو سیما گرفت. افراد زیادی در رسانه ملی درگیر این توزیع گسترده پول بودند و طی دوره‏ای کوتاه پدیده شاندیز را به تنها آگهی تلویزیون تبدیل کردند که در تمام ساعت‏های شبانه روز روی آنتن می‏رفت. همزمان پهلوان شعبه رستوران‏های خود را در تهران افتتاح کرد و برای آیین بازگشایی شعبه خیابان جردن خود مراسمی برپا کرد که حداقل تا آن زمان در میان رستوران‏داران تهرانی کم‏نظیر بود. مدتی بعد هم شعبه‏ کیش افتتاح شد.

محمدرضا ریاحی، سعید ورودی طرقبه، علیرضا یزدانی لنگرودی و علی اکبر عبدی فریمانی به عنوان بزرگترین سهامداران هم به پهلوان اضافه شدند. این گروه طی دوره زمانی کوتاهی بیشترین تلاش را برای راه‏اندازی شعبه‏های جدید به کار بستند. اما مهمترین تدبیر هیات مدیره پدیده شاندیز ارزش‏سازی صوری برای سهام‏شان بود. آنها از طریق خرید و فروش‏های صوری، قیمت سهام‏شان را بالا بردند و هر روز تعداد بیشتری را جذب خودشان کردند. خروجی این تدبیر پهلوان البته مدتی بعد آتش به تمام دارایی‏اش زد.

غلامعلی صادقی، دادستان مشهد آن زمان گفته بود: «به خاطر افزایش‏های به اصطلاح بادکنکی و غیرقانونی سهام، مبالغ میلیاردی جابه جا شده است که این امر حتما نیازمند شفاف‏سازی است تا هر کسی یک شبه میلیاردر نشود.»

به سبک خاف

یکی از نزدیک‏ترین تصاویر به سریال طنز مهران مدیری ترکیب سهامداران پدیده شاندیز است. از میان ۱۵ سهامدار اصلی این شرکت، ۹ نفر نام فامیل پهلوان داشتند. نام این افراد در میان تمام هیات مدیره‏ها تکرار می‏شد. شرکت شبه خانوادگی او طی یک دوره زمانی دولت را وادار به پرداخت یک هزار میلیارد تومان غرامت به سهامداران پدیده کرد. برخی محافل اقتصادی نقل می‏کردند منشا این خسارت‏ها از چاپ اسکناس‏های جدید بوده‏است. پهلوان احتمالا در دسته فعالان اقتصادی قرار می‏گیرد که روابط سیاسی را نیز آموخته است. به همین دلیل حضورش در دادگاه و صدور کیفرخواستی که رئیس قوه قضائیه آن را بی‏نظیر می‏داند، با پیچیدگی‏های اقتصاد ایران همخوانی ندارد. به خصوص اینکه اولین نهادی که شاکی پرونده پدیده شاندیز شد، وزارت راه و شهرسازی بود. پرونده پهلوان با حضور او در دادگاه و صدور حکم به پایان نمی‏رسد. چندین دهه قبل تمامی افرادی که متهم به فساد می‏شدند سرو کارشان به احکامی مانند اعدام می‏افتاد. اما تغییر فضای سیاسی و اقتصادی کشور نوع آرای محاکم را تغییر داده ‏است و حتی احتمال «رهایی در اثر خوش رفتاری» را هم برای برخی متهمان زنده کرده‏ است. پدیده پهلوان همچنان در مشهد وجود دارد. ساختمان‏های او، رستوران‏هایش و دفاتر شرکتش کماکان باید فعال باقی بمانند. در مورد این دارایی‏ها هنوز به صورت دقیق اطلاعاتی منتشر نشده‏ و مشخص نیست چه کسانی یا نهادهایی اداره این اموال را برعهده می‏گیرند. رازهای پهلوان بیش از نقل قول‏های پراکنده‏ای است که درمورد او منتشر شده‏ است.

اسناد زمین‌خواری

گفته می‏شود حداقل ۸ سال قبل برای اولین بار محسن پهلوان به دلیل زمین‌خواری تحت پیگیرد قرار گرفته‏است. شورای حفاظت از حقوق بیت المال که یک هفته قبل توسط اسلامی وزیر راه و شهرسازی منحل شد، نخستین شاکی پرونده پدیده بود. برخی افراد نزدیک به این شورا نقل می‌کنند در آن دوره زمانی به شورا توصیه شده بود که آرام از پرونده کناره گیری کند. حتی زمانی که این شورا منحل شد، عده‏ای گمانه‏زنی کردند که این انتقام پهلوان از شورا بوده ‏است. در مورد صحت این ادعاها گمانه‏زنی‏های بسیاری صورت گرفته ولی نقل قول‏هایی وجود دارد که تایید می‌کند ۸ سال قبل پهلوان حامیان سرسختی داشته که اجازه نمی‏داده هیچ گروهی به اموال او نزدیک شوند. او حالا در زندان اوین است و حامیانش هم معلوم نیست در کدام پروژه جدید سرمایه گذاری می‌کنند.