اقتصادبازار: لطفاً خودتان را برای خوانندگان این نوشتار معرفی کنید.
رضا طوقی عشقی هستم. متولد سال 1334 در اصفهان؛ از سال 1351 به منظور فراگیری رشته صنایع چوب وارد هنرستان صنعتی اصفهان شدم و دیپلم رشته درودگری خود را از این هنرستان گرفتم. مرحوم استاد رضا آرین تاژ، استاد علی اکبر چپریان و استاد سیدجواد چایچی اصفهانی استادان من بودند. سال اول فقط کار با رنده، اره و چکش را آموزش دیدم. سال دوم از میان 40 نفر هنرجوی این رشته، استاد آرین تاژ من را به استاد چایچی معرفی کردند و گفتند در این گروه، ایشان مستعدتر از بقیه است. یک اتاق سه در چهار به من دادند و من سه سال در این اتاق کار کردم و کار را یاد گرفتم. هنوز دیپلم نگرفته وارد کارگاه استاد چایچی شدم. هم درس می خواندم و هم کار می کردم. در هنرستان هم یک سال مربی کارگاه بودم. در نهایت ایشان اجازه دادند به گروهی که کار هتل عباسی را انجام می دادند بپیوندم. یک گروه تقریباً 10 نفره بودیم که کار ساخت بخشی از سقف و یک سری از نرده های هتل را انجام می دادیم.
اقتصادبازار: این رشته علاقه شخصی شما بود یا شغل پدری؟
علاقه شخصی بود. پدرم آهنگر بودند. شمشیر و قمه و چیزهایی مثل نمادهای مخصوص هیئات را می ساختند. به نوعی کار ایشان هم، هنری بود.
اقتصادبازار: خصوصیات ویژه آثار شما چیست؟ در واقع چه مواردی آثار شما را از دیگر آثار مشابه، متمایز می کند؟
در بخش موزاییک چوب، که بخش کاملاً هنرمندانه آثار درودگری است، چه در گذشته و چه اکنون، هنرمندان چندین نمونه بافت و طرح بیشتر نداشته اند. من در آثارم سعی کرده ام این تنوع را به 40 تا 50 نمونه برسانم. و این موضوع، آثار را از نظر بافت و طرح، متنوع ساخته است. علاوه بر آن، سیم برنج های موجود در بازار، ساده تر از چیزی است که من در آثارم کار می کنم و هنوز به سبک قدیمی است. سبک قدیم، معایبی داشت. به عنوان نمونه، یک فرم مثلثی شکل بود که اصطلاحاً "دَم کاردی" نامیده می شود، یعنی یک طرفش مانند چاقو تیز است، این ها بعد از مدتی در اثر سردی و گرمی هوا از جا جدا می شد. من ابداعی انجام دادم و مقطع سیم را مستطیلی انتخاب کردم. علاوه بر آن، ارتفاع سیم را از 5/2 میلی متر به 4 میلی رسانده ام که کار را سخت تر می کند اما ماندگاری اش بالاتر است و به نوعی سبک جدیدی را ابداع کرده ام.
اقتصادبازار: ظاهراً یکی از آثار شما هم در سازمان یونسکو به ثبت رسیده است.
بله. سال 1390 اثری را برای سازمان صنایع دستی ارسال کردم که نشان ملی صنایع دستی گرفت و همین اثر سال 2012 نیز موفق به دریافت مُهر اصالت یونسکو شد. این کار، آینه معرق و ملیله و موزاییک چوب بود. برای دریافت نشان اصالت یونسکو، اثر باید چند ویژگی داشته باشد. طرح و نقشه ایرانی داشته باشد، مصالح مصرفی آن، ایرانی باشد، قابل بازیافت و همچنین کاربردی و تجاری باشد. این اثر که یک قاب آینه و پایه بود، این خصوصیات را داشت و نوآوری کوچکی هم در پایه اش داشت که بسیار مورد استقبال قرار گرفت و برایشان جالب بود.
اقتصادبازار: پس می توان گفت که شما در زمینه موزاییک چوب و معرق، صاحب سبک هستید؟
بله. مثلاً ملیله کاری برجسته ابداع خود من است که تصمیم دارم یک اثر کاربردی برجسته بسازم و ثبت کنم. همچنین در زمینه معرق برجسته هم کارهایی انجام داده ام.
اقتصادبازار: برای ساخت این آثار، بهترین چوب از نظر مرغوبیت، کدام است؟
گردو، چنار و بلوط بهترین مرغوبیت را دارند که بسته به نوع چیزی که می خواهیم بسازیم، انتخابشان می کنیم. همچنین از چوب عناب، گلابی، فوفل، نارنج و کرات هم استفاده می کنیم.
اقتصادبازار: در خصوص سبک و سیاق طرح هایی که در این آثار به کار رفته است، بفرمایید. آیا پیشینه خاصی دارند یا سلیقه شخصی شما هستند؟
من مدتی آثار قدیمی درودگری را تعمیر و بازسازی می کردم. اکثر طرح هایی که استفاده می کنم، طرح هایی است که در آثار قدیمی دیده ام. همچنین در روند تعمیر آثار کهن، به معایبی برخوردم که سعی کردم روش های اصلاحی را جایگزین آن کنم و بخشی از ابداع هایی هم که در آثارم دارم، از نتایجی است که در برخورد با معایب آثار قدیمی متوجه آن ها شدم. یعنی سعی کردم آثارم را به گونه ای بسازم که این عیب ها را نداشته باشند.
اقتصادبازار: در زمینه فروش و صادرات این آثار چه اقدامی کرده اید؟
ساخت این آثار بسیار زمان بر و سخت است به طوری که ممکن است من سالانه فقط سه تا چهار اثر بتوانم آماده کنم. به همین خاطر در زمینه فروش و صادرات اقدامی نکرده ام.
اقتصادبازار: یک بحثی که میان هنرمندان وجود دارد این است که ما اثر را تولید می کنیم اما فروشنده خوبی نیستیم و به همین خاطر در بسیاری از موارد ممکن است حتی هنرمندان برجسته نتوانند از طریق هنر امرار معاش کنند. یا دوست ندارند خودشان مستقیماً وارد چرخه فروش شوند یا این کار را بلد نیستند و بازار را نمی شناسند. نظر شما در این رابطه چیست؟
من خودم به شخصه هر چه تولید کرده ام فروش داشته است. اما از نظر زمانی بیش از این نمی توانم تولید کنم و برای همین در بحث صادرات و فروش به صورت وسیع اقدام نکرده ام. در این سال ها چند مشتری خاص داشته ام و همان ها هم عمده خریداران من بوده اند. بازارِ این کار وجود دارد و هر کس هزینه کند، حتماً جواب می گیرد. بله. من هم معتقدم که این چرخه، معیوب است. هنرمند، نباید مستقیم دغدغه فروش داشته باشد.
اقتصادبازار: در مورد مراحل ساخت این آثار بفرمایید.
مرحله اول، طراحی سازه کار است و باید انتخاب کرد که سازه کار، ساعت باشد، قاب آینه باشد یا چیز دیگری. اسکلت سازه ساخته می شود، سپس طراحی صورت می گیرد که شامل طراحی موزاییک چوب، طراحی معرق و نقشه اصلی است. بعد مرحله ملیله کاری است که در این مرحله سیم های برنج در اندازه های مختلف چیده می شوند، چسبانده می شوند و سیم کوبی انجام می شود که کار بسیار ظریفی است. بعد از آن که اسکلت، با موزاییک چوب و ملیله تزیین شد، در نهایت رنگ آمیزی با پلی استر دو مواده انجام می شود.
اقتصادبازار: انتخاب رنگ بر چه اساسی صورت می گیرد؟ تنوع رنگ را چگونه لحاظ می کنید؟ چون اکثر کارهایی که می بینیم، قهوه ای و کرِم هستند؟
چوب ها رنگ های مختلف دارند. من بنا به تجربه متوجه می شوم که چه رنگی برای چه سازه ای مناسب است. مثلاً این نوع سیم کوبی روی رنگ تیره جواب می دهد و زیباترش می کند.
اقتصادبازار: در زمینه آموزش چه اقدامی کرده اید؟
اقدام خاصی نداشته ام. چون کسی که می آید باید اولاً خیلی عاشق و علاقمند باشد و دوم باید درودگری بداند. دستش به اره و چکش آشنا باشد. 95 درصد این کار با دست انجام می شود. سختی این کار ممکن است نگذارد افراد ادامه بدهند. من مغازه و کارگاه ندارم. همه این مراحل را در 20 متر فضای منزل انجام می دهم. ولی اگر کسی بخواهد آموزش ببیند بسیار استقبال می کنم. من خوشحال می شوم هنرم را آموزش دهم، نه این که بخواهم در انحصار خودم باشد. حتی زمانی فهرست ابزارآلات مورد نیاز کار را به سازمان صنایع دستی ارایه دادم تا دوره های آموزشی برپا شود اما این اتفاق نیفتاد. من عاشق این هستم که این رشته را به کسی آموزش دهم. اگر کسی حمایت کند، آمادگی کامل برای انتقال تجربه هایم دارم. تنها آرزویم این است.
اقتصادبازار: لطفاً یکی از آثار شاخص تان را برای ما معرفی کنید؟
تابلوی "نور هدایت" یکی از شاخص ترین آثار من است و فکر می کنم من تمام تجربیات چند دهه کارم را در این تابلو پیاده کرده ام. طرح آن را از روی پوستری انتخاب کردم که نگارگری آن اثر استاد صادق زاده و خط آن اثر استاد علی شیرازی است. این پوستر را در یک مجلس عزاداری دیدم و خیلی خوشم آمد. پوسترش را تهیه کردم و از آن الهام گرفتم. نگارگری و سیم کوبی که در زمینه اثر هست را خودم طراحی کردم. یک گل لاله است که از دو طرف "یا حسین" خوانده می شود. همین طور دستان ملائکه و نقش سیمرغ را به آن اضافه کرده ام. برای این اثر دو ماه و حداقل روزی هشت ساعت کار کرده ام. بخش ملیله این اثر، شامل 101 متر طولی سیم برنج و 4310 قطعه سیم چیده شده است. در مرکز طرح، عبارت "ان الحسین مصباح الهدی و سفینه النجاه" آمده است و تصمیم دارم آن را به آستان قدس رضوی اهدا کنم. به همین خاطر بر خلاف دیگر آثار، نامم را در زیر اثر درج نکرده ام. این اثر، جدیدترین کار من است که فوق العاده سخت بود اما دوست دارم از این به بعد هم در همین سبک کار کنم.
اقتصادبازار: بخشی از آثار شما شباهت زیادی با خاتم کاری دارد. ولی این رشته به اندازه رشته خاتم کاری شناخته شده نیست.
بله. شباهت موزاییک چوب با خاتم کاری زیاد است اما به قول خود خاتم سازان، این کار سخت تر و ظریف تر است. خاتم رشته ای است که از هر اصفهانی و غیر اصفهانی که بپرسی آن را می شناسند و حتی در جهان شناخته شده است. اما رشته ما با وجود این که ظرافت و سختی بیشتری دارد، شناخته شده نیست و در زمینه معرفی این هنر، کاری نشده است. در خاتم بیشتر با فلز و برنج کار می شود، در صورتی که سر و کار درودگری با چوب است که پرش دارد، راه و بیراه دارد و به همین دلیل باید بسیار ظریف کار کرد. رشته هایی مثل خاتم، هنرمندان زیادی دارد، بسیاری از افراد آن را آموزش دیده اند و در واقع اشباع شده است. اما این رشته، مظلوم و مغفول بوده است.
اقتصادبازار: به نظر می رسد آثار شما را می توان مانند فرش دستباف در سالن های سیاسی، سالن اجلاس سران یا حتی ایستگاه های مترو به عنوان نماد هنر ایرانی و اسلامی به کار برد. در این زمینه اقدام و یا پیشنهادی بوده است؟
دقیقاً همین طور است. زمانی به مسوولان سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی هم گفتیم که چند نمونه از آثار شاخص ما را خریداری کنند یا حتی به صورت امانی در موزه ها، فرودگاه و یا هتل ها قرار دهند تا حداقل این هنر بیشتر معرفی شود، استقبال هم کردند اما اقدامی انجام نشد. من از کارهای جدیدم حدود 5 نمونه به هتل عباسی داده ام که بسیار مورد استقبال گردشگران داخلی و خارجی واقع شد. این آثار باید دیده و معرفی شوند. از نظر ماندگاری هم چون خودم درودگری کار کرده ام سعی کرده ام این آثار را به گونه ای تولید کنم که در مقابل آب و هوا، آسیب پذیر نباشند.
اقتصادبازار: متأسفانه دیده می شود که آثاری شبیه معرق که با دستگاه های CNC ساخته می شوند، در بازار به وفور وجود دارند و متأسفانه مردم هم خریداری می کنند. برای این که مردم به سمت خرید آثار اصیل ترغیب شوند، چه باید کرد؟
متأسفانه این دستگاه ها فوق العاده به هنر ما ضربه زده است. حتی برخی از خود هنرمندان به این سمت رفته اند. به نظر من مردم تفاوت را خیلی خوب تشخیص می دهند اما باید زمینه ای فراهم کرد که این آثار در بازار نباشد و یا مردم، جایگاه صنایع دستی اصیل را فراموش نکنند. این کارِ من هنرمند نیست. کار مسوولان است.
اقتصادبازار: علاقه و برنامه ای برای حضور در نمایشگاه های خارجی دارید؟
اگر قرار باشد خودم هزینه کنم مایل نیستم. چون من سالانه چند نمونه کار بیشتر نمی توانم تولید کنم. دولت باید هزینه و حمایت کند و شرایطی ترتیب دهد تا هنرمندان با فراغت خیال، در نمایشگاه های خارجی شرکت کنند و هنر ایران و ایرانی را به جهان بشناسانند.