ایران به دلیل برخی محدودیت‌ها، طی چند سال گذشته تنها موفق به صادرات به کشورهای همسایه خود، آن هم به صورت محدود بوده است. در این بین کشور عراق و اقلیم کردستان، فضای خوبی برای تبادلات تجاری و سرمایه‌گذاری به شمار می رفت و یکی از فرصت هایی بود که همواره بر استفاده از آن تأکید می شد. اما طی چند هفته گذشته با تغییر شرایط سیاسی و انجام همه پرسی استقلال در این منطقه، ورق به گونه ای دیگر برگشت و کشورهای بسیاری از جمله ترکیه و ایران، روابط سیاسی و مبادلات تجاری خود را با اقلیم کردنشین عراق محدود و یا قطع کردند. اما در این میان تکلیف تجار و بازرگانان این حوزه چیست؟ و چه سرنوشتی می‌توان برای سرمایه گذاران در آن اقلیم متصور بود؟ آیا دستگاه دیپلماسی پیش‌بینی درستی از اتفاقات امروز آن سرزمین برای تجار و بازرگانان ایرانی داشته است؟ و آیا با شرایط نابسامان در منطقه خاورمیانه، می توان برنامه ریزی درستی برای هدایت فرصت های سرمایه‌گذاری و تجاری کشور مدون کرد؟

کردستان؛ پتانسیل صادراتی ایران
سوم مهر ماه امسال، 72 درصد از واجدان شرایط، در همه پرسی استقلال کردستان مشارکت کردند که 92 درصد آن‌ها به جدایی این منطقه از عراق رأی دادند. به دنبال این همه‌پرسی، مجامع بین المللی واکنش های بسیاری نشان دادند، به‌گونه ای که مرزهای سیاسی و تجاری کشورهایی چون عراق، ترکیه، سوریه و ایران بر اقلیم کردستان عراق بسته شده و به نظر می‌رسد، اکنون برخی از سرمایه‌گذاری ها در این منطقه به بن بست رسیده است. باید دید چرا ما بازارهای هدف صادراتی خود را با پیش بینی درست انتخاب نمی‌کنیم تا جایی که اقلیم کردستان عراق که تا دیروز فرصتی برای سرمایه‌گذاری بود امروز به تهدیدی برای سرمایه گذاران تبدیل شده است؟
مسئول کمیته توسعه صادرات اتاق بازرگانی اصفهان پیرامون این موضوع، به نوسان گفت: در سال‌های گذشته خود منطقه و همچنین عراق تحت حمایت سیاست‌های درون مرزی قرار داشت؛ تا جایی‌که این اقلیم کردنشین یکی از پتانسیل های صادراتی ایران محسوب می شد. حمیدرضا مومنی، با تأکید بر اینکه وقوع برخی از اتفاقات سیاسی و تغییر و تحولات آن در دنیا طبیعی و غیرقابل پیش بینی است، افزود: همواره توصیه ما به فعالان اقتصادی برای حضور در هر منطقه، حفظ امنیت و تضمین سرمایه آن‌هاست تا در صورت تحولات سیاسی به فعالیت‌شان ضربه وارد نشود. البته در نشست‌های ما با کردستان عراق و وزرای آن، مشخص شد که جذب سرمایه گذاری خارجی در این منطقه در زیر چتر حمایتی و قوانین روز بوده و سرمایه‌ها تضمین می‌شدند بنابراین اگر فعالان اقتصادی از طریق قانونی رفته باشند، مطابق قانون، از سرمایه گذاری آن‌ها در کردستان عراق حمایت می شود؛ اما متأسفانه عده‌ای بدون مطالعه و در حد یک بازار در این منطقه حضور داشتند.

مشوق صادرات؛ نه سرمایه‌گذاری
اما تکلیف سرمایه ها و سرمایه‌گذارانی که در این سال‌ها برای حضور در اقلیم کردستان عراق تشویق شدند، چه خواهد شد؟ رئیس خانه صنعت، معدن و تجارت ایران با اعتقاد بر اینکه ایرانی‌ها سرمایه‌گذاری چندانی در شمال عراق نکرده‌اند به نوسان، گفت: عراق تنها محل خوبی برای صادرات ایران بوده است. سهل آبادی، افزود: توجه داشته باشید که ایران خود نیاز مبرمی به جذب سرمایه‌گذار خارجی دارد و بدیهی است که در این شرایط هیچ مسئول ایرانی، سرمایه‌گذاران را تشویق به سرمایه‌گذاری در کشور دیگری نخواهد کرد.
به اعتقاد سهل آبادی، آقای بارزانی به دلیل اینکه دیگر موقعیتی در اقلیم کردستان عراق نداشت، با این رفراندوم و ایجاد هیجان در بین مردم، سعی در حفظ قدرت خود داشت و با این سیاست، کشورهای ترکیه، عراق، ایران، سوریه و سایر کشورهای دنیا را تحت تاثیر این همه پرسی قرار داد. وی با اشاره به فرصت‌های دولت سوریه برای جذب سرمایه‌ها به آن کشور اضافه کرد: مثلاً امروز در شرایطی که سوریه در جنگ به سر می برد، ما به امید صلح در این کشور، سرمایه گذاری می‌کنیم. اقلیم کردستان عراق نیز طی چند سال گذشته، در شرایط صلح خود به اروپا نزدیک شد و حتی در مسائل فرهنگی و معیشتی نیز با اتخاذ سیاست دوستی و ایجاد بستری امن و آرام، خود را به سرزمین آرامش در قلب خاورمیانه تبدیل کرد. آرامشی که به طور قطع با برگزاری این رفراندوم، به طوفان تبدیل شده است.
با این شرایط به نظر می رسد، دستگاه دیپلماسی کشورمان با توجه به تحولات سیاسی جهان و خاورمیانه، باید بیشتر از هر زمان دیگر راهنمای تجار ایرانی باشد. هرچند رئیس اتاق اصفهان، تأکید دارد که دستگاه دیپلماسی همواره مشوق صادرات است و هرگز از سرمایه گذاری در سایر کشورها استقبال نخواهد کرد.

بیمه؛ ضامن بازگشت سرمایه‌ها
رایزن بازرگانی ایران در عراق نیز پیرامون وضعیت سرمایه‌گذاران ایرانی در اقلیم کردستان به نوسان گفت: سرمایه‌گذاران باید با مراجعه به صندوق ضمانت سرمایه‌گذاری، سرمایه‌های خود را بیمه کنند. ابراهیم رضازاده با بیان اینکه متأسفانه اکنون آمار مشخصی از میزان سرمایه‌گذاری های صورت گرفته در کردستان عراق برآورده نشده است، توضیح داد: معمولاً بسیاری از سرمایه‌گذاران به طور مستقیم و بدون مراجعه به سازمان صنعت معدن، صندوق ضمانت و یا سفارتخانه و بدون بیمه سرمایه‌های خود، در کردستان عراق سرمایه‌گذاری کرده اند و احتمال ضرر آن‌ها وجود دارد!؛ بنابراین اطلاع دقیقی از میزان سرمایه‌گذاری‌ها نداریم. او تأکید کرد: سرمایه‌گذاران باید قبل از هر چیز، سرمایه خود را ثبت کنند تا در صورت هر گونه تغییر و تحولات در منطقه بتوانند خسارت خود را دریافت کنند. مثلاً شرکت مپنا که پروژه نیروگاهی جنوب عراق را دارد پروژه خود را در صندوق ضمانت بیمه کرده است.
رضازاده با تأیید سخنان سهل آبادی، معتقد است که با وجود تبلیغات بسیار طی چند سال گذشته، سرمایه‌گذاری زیادی از طرف ایرانی ها در اقلیم کردستان عراق انجام نشده است. وی افزود: همیشه عراقی‌ها در قبال ایران معترض بودند که ایرانی‌ها، تنها به دنبال فروش اجناس خود هستند و سرمایه گذاری نمی‌کنند و یا چرا محصولات آن‌ها تضمین و گارانتی ندارد. در این سال ها مبادلات تجاری در کردستان عراق، بیشتر به صورت فروش نقدی بود و سرمایه گذاری های ما در قالب دولتی انجام می شد. مثلاً ایران خودرو و سایپا که در جنوب عراق خط تولید دارند و مشغول به کار هستند، سرمایه های خود را در صندوق ضمانت، بیمه کرده اند.

صرفه با صادرات از مرزهای عربی
به گفته رایزن بازرگانی ایران در عراق، متأسفانه آمارهای موجود نشان دهنده میزان صادرات تفکیکی در قسمت عربی و در اقلیم کرستان نیست. رضازاده، افزود: به دلیل اینکه برخی از کالاهای ما ضوابط استاندارد نداشتند به طور مستقیم از مرزهای جنوب عراق صادر نمی‌شدند و از مرز اقلیم کردستان وارد عراق می‌شدند؛ مثلاً سیمان و سیب ایران که از شمال عراق وارد این کشور می شد، واردات آن از مبادی جنوب عراق ممنوع بود. هرچند بازار مصرف آن در جنوب عراق بود. وی اضافه کرد: مطابق پیش بینی‌ها زیر 10 درصد صادرات ایران به عراق، سهم اقلیم کردستان بود و این امر به دلیل مرز مشترک اقلیم با ترکیه و تمایل کردستان به استفاده از کالای ترکی بوده است. او تصریح کرد: حدود هفتاد درصد کالاهای ایرانی از مرز اقلیم کردستان وارد عراق می شد. اما طی یک سال گذشته دولت مرکزی عراق با سختگیری‌هایی که اعمال کرد، یک مرز گمرکی بین اقلیم کردستان و بخش عربی ایجاد نمود و به شرط دریافت تعرفه اجناس، وارد منطقه مرزی می شد. بنابراین اکثر صادرکنندگان، کالاهای بدون مشکل خود را از طریق مرزهای عربی وارد عراق می کنند.
به اعتقاد رضازاده، حتی اگر وضعیت همه پرسی اقلیم کردستان ختم به خیر شود باز هم به لحاظ سیاسی و اقتصادی به نفع تجار ایرانی است که از مرزهای عربی کالاهای خود را وارد عراق کنند؛ تا اینکه مشمول دو تعرفه و کالاهای قاچاق باشند. به گفته رایزن بازرگانی ایران در عراق، اقلیم کردستان هنوز از سرمایه‌گذاران ایرانی استقبال می کند و هیچ شکایتی از آن‌ها ندارد و باید گفت ماندن سرمایه‌گذاران ما موجب رونق اقتصادی آن منطقه می شود.
به نظر می رسد، همچنانکه دکتر محمدمهدی بهکیش نیز می نویسد، "ایجاد محدودیت در تجارت آزاد مانع رشد و توسعه است". بنابراین دستگاه دیپلماسی باید با رصد مداوم منطقه بلاخیز خاورمیانه، فعالان اقتصادی را از شرایط سرمایه گذاری و یا صادرات آگاه سازد تا ورزش بادهای ناموافق، کمترین آسیب را برای بازرگانان ایرانی به همراه داشته باشد.

ماهنامه نوسان