یک ماه پیش زمانی که دونالد ترامپ، رئیسجمهور آمریکا بازگشت تحریمهای کشورش را علیه ایران اعلام کرد، شکوتردیدهای زیادی درباره اینکه چه تعداد شرکت خارجی دادوستد با ایران را متوقف خواهند کرد، وجود داشت. در روزهای گذشته وزارت خارجه آمریکا کارگروهی موسوم به «اقدام ایران» تشکیل داد تا به گفته پمپئو، وزیر امور خارجه امریکا حداکثر فشار دیپلماتیک و اقتصادی علیه ایران اعمال شود. برخی ناظران بر این باور هستند باوجود حمایتهای رهبران اروپایی و آسیایی از ایران، به نظر میرسد که وزن اقتصادی آمریکا بزرگتر از آن است که نادیده گرفته شود. این تحلیل از آن منظر است که کسبوکارهای گوناگون، از شرکتهای بیمه و خودروسازی گرفته تا شرکتهای حملونقل دریایی، همگی اعلام کردهاند تجارت با ایران را به دلیل اعمال فشار از سوی آمریکا، متوقف خواهند کرد.
در همین رابطه در روزهای گذشته مشاور امنیت ملی کاخ سفید با تمسخر تلاش کشورهای اروپایی برای حفظ روابط تجاری با ایران، اینطور مطرح کرد که معتقد است نهایتا شرکتهای کوچک و معدودی از اروپا به کار با ایران ادامه خواهند داد!
حالا به اعتقاد کارشناسان، ایران باید بعد از برجام با در نظرگرفتن احتمال خروج آمریکا از برجام، به جای معامله با شرکتهایی مثل توتال و... با شرکتهای متوسط و خرد وارد مذاکره می شد تا این گونه بتواند در شرایط بازگشت تحریمها همچنان از مزایای اقتصادی برجام منتفع شود؛ اما این اتفاق نیفتاد و ده شرکت بزرگی که بعد از برجام با اشتیاق به ایران آمده بودند از بیم تحریمهای آمریکا کشور را ترک کردند.
درست بعد از اعلام ترامپ مبنی بر خروج از برجام، رهبران اروپایی علیه اقدامات یکجانبه آمریکا موضع گرفتند و شرکتهای اروپایی را به ادامه تجارت با ایران، تا زمانی که این کشور به مفاد برجام پایبند باشد، تشویق کردند. هند، واردکننده بزرگ نفت ایران، اعلام کرد که فقط از تحریمهای سازمان ملل تبعیت خواهد کرد و نه تحریمهای یکجانبه هر کشوری.
بااینحال همزمان با اعزام تیمهای وزارت خارجه آمریکا برای متقاعد ساختن کشورها برای قطع ارتباط تجاری با ایران، رفته رفته تعداد بسیاری از شرکتهای آسیای شرقی بی سروصدا ایران را ترک کردند. از سویی همچنان که دولتهای اروپایی از تصویب مصونیت قانونی شرکتهای خود درباره تحریمها سخنانی را بر زبان میآوردند، شرکتهای اروپایی یکی پس دیگری ایران را ترک کردند. آخرین شرکتهایی که در روزهای گذشته بهدلیل بازگشت تحریمهای آمریکا ایران را ترک کرد شرکت ملی راه آهن آلمان (دویچ بان) و بزرگترین اپراتور ارتباطی آلمان(دویچ تلکام) بودند.
اولین و شاید مهم ترین شرکتی که تصمیم گرفت از ایران خارج شود «توتال» بود. این شرکت نفتی فرانسوی، اعلام کرد که اگر نتواند از آمریکا معافیت تحریمی بگیرد، از توافق یک میلیارد دلاری مشترک با شرکت چینی سیانپیسی و ایران خارج خواهد شد. توتال قرار بود میدان یازدهم گازی پارس جنوبی را توسعه دهد. این شرکت اولین شرکت بینالمللی بود که پس از رفع تحریمها در ژانویه ۲۰۱۶، با ایران توافقی امضا کرد. توتال در میدان گازی مزبور، سهم ۳۰ درصدی داشت. سهمی که ایران اکنون قصد دارد آن را به سیانپیسی، شرکت نفتی چینی بدهد.
یکی دیگر از شرکتهایی که از ایران خارج شد شرکت کشتیرانی مرسک بود. در بیانیهای که مدیر عامل این شرکت صادر کرده، آشکارا ذکر شده است که مرسک تجارت با آمریکا را بر تجارت با ایران ترجیح میدهد. البته مدیرعامل مرسک اعلام نکرده که این شرکت دقیقا چه زمانی عملیاتش در ایران را متوقف خواهد کرد.
ماجرای خروج شرکتها به همین جا ختم نمیشود و تهدیدات روانی و شدید آمریکا تا جایی پیش رفته است که شرکت «پژو» به عنوان یک شرکت سنتی در ایران هم اعلام کرده است از ایران خارج میشود، مگر آنکه بتواند معافیت تحریمی بدست آورد.
همچنین جنرال الکتریک و شرکت تابع آن، بیکر هیوز که کار تامین لوله، شیر و تجهیزات نفت و گاز را در قراردادهایی با شرکتهای ایرانی ب عهده داشته و تنها در سال ۲۰۱۶ از مجموع قراردادها جمعا ۲۵ میلیون دلار درآمد داشت اعلام کرد که طبق قانون آمریکا، عملیات در ایران را متوقف خواهند کرد.
خروج شرکتها به شرکتهای فعال درحوزه فناوری هم رسید آن طور که روزنامه والاستریتژورنال گزارش داد بلای تحریم دامن شرکت فناروی «هانیول» را هم گرفت این شرکت از سال ۲۰۱۶ بیش از ۱۱۰ میلیون دلار از ایران در آمده داشته است. همین اواخر، یک شرکت تابع هانیول، قراردادی برای نظارت و کنترل فناوری در شرکت پتروشیمی تبریز امضا کرده بود.
در ادامه خروج شرکتهای بزرگ از ایران میتوان به صنعت حملونقل هوایی نیز اشاره کرد. بوئینگ که قرارداد بزرگی به ارزش ۲۰ میلیارد دلار برای فروش هواپیما به ایرانایر و آسمانایر داشت گفت دیگر هواپیمایی به ایران نخواهد فروخت. این فقط شرکتهای اروپایی و آسیایی شرقی نبودند که ایران را ترک کردند؛ لوکاویل، دومین شرکت بزرگ نفتی روسیه (متحد ایران در سوریه) در اواخر ماه می اعلام کرد به دلیل تحریمهای آمریکا، دیگر دنبال هیچ سرمایهگذاری مشترکی با شرکتهای نفتی ایران نخواهد بود.
ریلاینس، شرکت هندی که بزرگترین مجموعه پالایشگاه جهان را در اختیار دارد، در ۳۰ ماه می، اعلام کرد که دیگر از ایران نفت خام وارد نخواهد کرد. از آنجا که قراردادهای واردات نفت خام یک ماه زودتر امضا میشود، ریلاینس اعلام کر از اکتبر یا نوامبر آینده واردات نفت خام ایران را متوقف خواهد کرد.
شرکت داور کورپوریشن، که لوله و دیگر محصولات مورد نیاز صنعت نفت را تولید میکند و شرکت زیمنس که محصولات گوناگون بهداشتی، صنعتی، انرژی و اتومبیل تولید میکند، اعلام کردند که به همه تجارت خود با ایران پایان خواهند داد.
خروج شرکتهای بزرگ از ایران اما تنها یک روی سکه جنگ اقتصادی علیه ایران است.
هرچند این همه وزن اقتصادی آمریکا را نمایان میسازد بااینهمه برخی کارشناسان معتقدند که ادامه چنین وضعیتی در بازه زمانی میان مدت و بلند مدت عملا نه تنها برای ایران که برای جهان مخصوصا در حوزه انرژی چالش برانگیز خواهد بود. از سویی برخی از تحلیل گران غربی معتقدند بعد از آنکه آتش ناشی از جنگ روانی به راه افتاده علیه ایران بخوابد، بسیاری از کشورهای متحد ایران به این کشور کمک خواهند کرد تا بتواند تحریم ها را دور بزند.
در همین رابطه یک پایگاه آمریکایی گزارش داد هم پیمانان منطقهای ایران و اروپاییها تلاش میکنند تا در قالب طرحهایی تحریمهای آمریکا علیه ایران را دور بزنند و این اقدامات خشم و واکنش مقامات آمریکایی را به دنبال داشته است.
آنچه در روزهای گذشته در فضای سیاسی کشور عراق بعد از اعلام موضع نخست وزیر این کشور مبنی بر تبعیت از تحریمهای آمریکا در قبال ایران اتفاق افتاد، احتمالا برای آمریکایی ها مسئله ای به غایت قابل تامل است!
بعد از آنکه «حیدرالعبادی» نخستوزیر عراق اعلام کرد از تحریمهای آمریکا تبعیت میکند، بسیاری از سیاسیون این کشور با حمله به عبادی به این اظهارات واکنش نشان دادند و فضا به گونهای پیش رفت که حیدر العبادی ناچار شد در جلسه نشست امنیت ملی این کشور اعلام کند که از حرفهایش سوء برداشت شده است. علاوه بر موضعگیری جناح صدر(که تا پیش از این در رسانهها بر مخدوش بودن روابطشان با ایران تاکید می شد) مبنی بر محکومیت تحریم های آمریکا علیه ایران، دیگر گروههای شیعی نیز به این موضوع واکنش نشان دادند. طبق گزارش بنیاد دفاع برای دموکراسی، گروههای عراقی نزدیک به دولت ایران همراستا و هماهنگ موضعگیری کردهاند. «ابو علی الولا» دبیر کل گروه کتائب سید الشهدا که گروهی شیعه است هم تحریمهای آمریکا را رد کرد و گفت: «ما تلاش میکنیم تا موانع را از بین ببریم.» چندین گروه دیگر عراقی هم مواضع مشابهی داشتهاند.
از ترکیه هم خبر آمد که مقامات ارشد ترکیهای دستوراتی از «رجب طیب اردوغان» رئیسجمهور این کشور در مورد دور زدن تحریم ها علیه ایران دریافت کردهاند. اقدامی که می توان آن را در ادامه تنش دیپلماتیک میان واشنگتن و آنکارا تعبیر کرد. بنابر گزارش واشنگتن فریبیکن، منابع اطلاعاتی اعلام کردهاند در حالی که دولت ترامپ میکوشد تا با نزدیک شدن به 5 نوامبر با بسته بزرگی از تحریمهای جدید ایران را تحت فشار بگذارد، همپیمانان منطقهای این کشور و برخی از دولتهای اروپایی اقداماتی را در سطح بالا پیگیری میکنند تا راهی را برای دور زدن تحریمها بیابند. این منابع اطلاعاتی میگویند که این اقدامات خشم کنگره و دولت ترامپ را برانگیخته است.
یکی مقام ارشد (آمریکایی) درباره تحریمهای جدید گفت: «ما... در تلاش هستیم که ائتلافی جهانی برای مقابله با اقدامات منفی ایران ایجاد کنیم. آنچه که میتوانم به صورت خاص به شما بگویم این است که ما به روشنی اعلام کردهایم که میخواهیم قاطعانه این قوانین را اجرا کنیم و مقامات دیگر را هم در این زمینه متقاعد کردهایم. ما با کشورها در سراسر جهان در این زمینه همکاری میکنیم اما اشتباه نکنید، ما کاملا در به کارگیری مقامات مصمم هستیم و آنها را به کار خواهیم گرفت.»
یکی از مقامات آمریکایی هم که در زمینه تحریمهای ایران فعالیت دارد مدعی شد: «این (دولت) دولت اوباما نیست. ایالات متحده از همپیمانانش انتظار دارد که در برابر رژیم ایران در کنارش باشند. دولتی که مذاکره با ترامپ را رد کره است و به صدور تروریسم و سرکوب مردم خود ادامه میدهد. آمریکا از عراق انتظار دارد که مانند کشوری عادی رفتار کند و اگر آنها چنین انتخابی نداشته باشند در این صورت ما فراموش نخواهیم کرد که کدامیک از همپیمانان ما با رژیم (ایران) در برابر ما قرار گرفتند. مطمئن باشید که ترامپ شخصا میداند که هر کسی طرف کیست.»
به این منظور «مایک پامپئو»، وزیر خارجه آمریکا روز پنجشنبه (۲۵ مردادماه) «برایان هوک» را به عنوان رئیس گروهی موسوم به «اقدام ایران» منصوب کرده است. پامپئو درباره اهداف تشکیل این گروه گفت: «گروه اقدام ایران، مسئول راهبری، بازبینی و هماهنگی همه جوانب اقدامات مرتبط با ایران در وزارت خارجه خواهد بود و مستقیماً با من کار خواهد کرد.»
او درباره «هوک» که قرار است مسئولیت این گروه را بر عهده بگیرد گفت: «از زمان اعلام تصمیم رئیسجمهور (ترامپ) برای خروج از توافق (هستهای) در ماه مِی، برایان هوک نقش مهمی در شکل دادن به راهبرد ما برای اعمال حداکثر فشار دیپلماتیک و اقتصادی علیه ایران، ایفا کرده است.»
«هوک» ۴۹ ساله در دوران «رکس تیلرسون»، وزیر خارجه سابق آمریکا به عنوان مدیر دفتر برنامهریزیهای سیاسی وزارت خارجه منصوب شد. این در حالی بود که تا آن زمان، به عنوان یکی از مخالفان ترامپ شناخته میشد. در وزارت خارجه تیلرسون، نام هوک در مسائل مربوط به ایران زمانی بیشتر شنیده شد که او سرپرستی کارگروهی را به عهده گرفت که مامور مذاکره با دولتهای اروپایی برای اصلاح برجام مطابق خواست ترامپ شده بود.نگاه ابزاری هوک به مقوله حقوق بشر و دیدگاه او درباره عَلَم کردن این موضوع به عنوان اهرم فشار علیه کشورهای مخالف آمریکا از جمله ایران، از دیگر نکات جالب درباره او است. هوک همچنین مذاکراتی در سطح عالی با طرفهای اروپایی داشته است تا بتواند آنها را در زمینه پیروی از سیاستهای آمریکا متقاعد کند.