اين مطالعه تاثير پديده گردوغبار در اقتصادهاي 6 استان خوزستان، سيستان و بلوچستان، كرمانشاه، ايلام، خراسان جنوبي و هرمزگان را بررسي كرده و به گفته اين نهاد تحت نظارت سازمان حفاظت از محيط زيست، بيشترين ميزان خسارت‌هاي اقتصادي در استان خوزستان و كمترين آن در استان ايلام روي خواهد داد. اين اعداد بدين معناست كه اگر در يك دوره ده ساله با انجام اقدامات موثر بتوان گرد و غبار را به‌طور كامل مهار يا تا سطح قابل توجهي كاهش داد، رفاه اقتصادي در اين استان‌ها بهبود خواهد يافت. اين در حالي است كه از فروردين ماه سال جاري، موج تازه‌اي از ريزگردها هر چند روز يك بار از همسايگان غربي وارد ايران مي‌شود و حالا كانون اصلي ريزگردها به تهران هم رسيده است. آن‌هم در شرايطي كه بودجه مقابله با ريزگردها در قانون بودجه سال جاري براي كل كشور عددي ناچيز در سطح 200 ميليارد تومان ذكر شده است! از دو روز پيش ريزگردها به پايتخت نفوذ كرده و كلان‌شهر عظيمي مانند تهران را به تعطيلي كشانده‌اند. در استان البرز و شهرهاي اقماري كه بخش بزرگي از نيروي كار پايتخت در اين استان ساكن هستند نيز مدارس و ادارات به حال تعطيل درآمده‌اند. در خوزستان، اخبار مرتبط با پديده ريزگردها تحت‌الشعاع خبرهاي ريزش يك ساختمان در شهر آبادان قرار گرفته و استان‌هاي ديگر غربي نيز از ريزگردها در امان نيستند. در عين حال، عكس‌هايي «آخرالزماني» از شهرهاي مختلف خاورميانه توسط خبرگزاري‌هاي دنيا مخابره شده كه شهرهايي در عراق، كويت و عربستان و سوريه را پوشيده از گرد و غباري قرمز رنگ نشان مي‌دهد. خبرگزاري‌ها از اين رخداد متعجب شده و آن را «توفان مريخي» نام گذاشته‌اند؛ حقيقتي از تغييرات اقليمي در منطقه خاورميانه و ميان‌رودان كه نخستين تمدن‌هاي بشر در آن به دليل وجود آب شكل گرفته بود و حالا با بدترين بحران‌هاي اقليمي و زيست محيطي دست و پنجه نرم مي‌كند.
هشدارهاي ابتدايي
نخستين‌بار، اوايل تابستان 1388 بود كه ايران با پديده تازه‌اي روبرو شد كه تا به حال خبري از آن نبود. آسمان تهران، اهواز و بسياري از شهرهاي جنوبي و غربي و مركزي ايران به رنگ قرمز درآمد و حتي توفان ريزگرد از زاگرس و البرز نيز گذشت و به كرانه خزر رسيد. يك سال بعد، توفاني شديدتر روي داد. مناطق غربي ايران و به‌خصوص استان خوزستان، ريزگرد را از همان روزهاي آغازين سال ۸۹ دوباره تجربه كردند. اما طولي نكشيد كه دامنه نفوذ آن بسيار گسترش يافت، تا اينكه در ارديبهشت بيش از نيمي از ايران را دربرگرفت و در برخي مناطق نيز با بادهاي شديد و باران گل توأم شد. در دوره ده سال گذشته، پديده ريزگردها به جزيي از زندگي ايراني‌ها در مناطق غربي و جنوب غربي و حتي شمال شرقي و جنوب شرقي تبديل شده است. نگاه كارشناسي اين است كه با ورود ايران به دوره‌اي 30 ساله از خشكسالي همراه با كشاورزي سنتي و غير روشمند، چراي بيش از حدّ دام و عدم استفاده از سيلاب‌ها موجب شده كانون‌هاي ريزگرد گسترش پيدا كند. كارشناسان مي‌گويند اين شرايط موجب شده تا حتي زمين‌هاي حاصلخيز به زمين‌هاي باير تبديل شوند.
ريزگردها از كجا مي‌آيند؟
در مطالعه ديگري كه توسط ستاد ملي مقابله با پديده گرد و غبار صورت گرفته، عنوان شده كه بيش از يك دهه پيش، به دليل تشديد تغييرات آب و هوايي و خشكسالي‌ها از يكسو و توسعه طرح‌هاي عمراني و برداشت بي‌رويه از منابع آب از سوي ديگر، بسياري از تالاب‌ها و نواحي مرطوب موجود در منطقه خاورميانه رو به خشكي گذاشته و بيابان‌هاي كوچكي را ايجاد كرده كه منشأ بسياري از توفان‌هاي گرد و غبار در سال‌هاي اخير شده است. جنس رسوبات بخش‌هاي وسيعي از اين منطقه، از رسوبات رسي ريزدانه است كه تا ارتفاع زيادي در جو بالا رفته و علاوه بر ماندگاري و غلظت زياد تا مسافت‌هاي بسيار زيادي انتقال مي‌يابند. اين مطالعه اضافه مي‌كند: خاك‌هاي اراضي جنوب عراق، كوت و شمال عربستان و تا حدودي خاك‌هاي غرب خوزستان به ويژه در جنگ‌هاي ايران و عراق و عراق و كويت به مواد نفتي آغشته شده‌اند. غلظت بيش اندازه عنصر سلنيوم كه حاصل از پالايش مواد نفتي و پتروشيمي و احتراق مواد نفتي است وضعيت را دشوارتر كرده است. اين عنصر به راحتي در اثر باران از خاك‌هاي آلوده به مواد نفتي عبور كرده و در تالاب‌ها تجمع مي‌يابد و در نهايت مخاطرات بسياري براي شهروندان استان‌هاي مختلف دارد.
چقدر خسارت مي‌زند؟
در جدول پيوست اين گزارش مي‌توانيد جزييات خسارتي كه پديده گرد و غبار در 6 استان به جا مي‌گذارد را ببينيد. اما سرجمع اين خسارت‌هاي اقتصادي به بيش از 7 هزار ميليارد تومان به‌طور سالانه مي‌رسد. در استان خوزستان يعني جايي كه بالاترين درآمدهاي ارزي براي دولت‌ها به دليل منابع نفتي به همراه دارد؛ اين رقم به 3 هزار ميليارد تومان مي‌رسد. در استان سيستان و بلوچستان اين رقم نزديك به 2هزار ميليارد تومان است و مابقي استان‌ها نيز زير هزار ميليارد تومان از بحران گرد و غبار خسارت خواهند ديد. البته بايد اين موضوع را متذكر شد كه ارقام ارايه شده اين جدول بر اساس قيمت‌هاي سال 1397 محاسبه شده و اگر با توجه به تورم به روزرساني شود؛ ارقام بسيار درشت‌تري به دست خواهد آمد. چنانكه در ابتداي گزارش نيز عنوان شد كه در بلندمدت و تا سال 1406 مجموع خسارت‌هاي اقتصادي اين پديده به حدود 6هزار ميليارد تومان مي‌رسد. عددي بالغ بر دو ميليارد دلار (با دلار 30هزار توماني) كه اصلا تناسبي با ميزان بودجه‌هاي در نظر گرفته شده براي مقابله با اين پديده ندارد.
چقدر بودجه داديم؟
پس از انتقادهايي كه اوايل امسال از «حذف بودجه مقابله با ريزگردها» در لايحه بودجه سال 1401 صورت گرفت، سازمان برنامه و بودجه عنوان كرد كه طي سال‌هاي 96 تا 99 نزديك به 2.5هزار ميليارد تومان اعتبار تحت عنوان «مقابله با پديده گردوغبار و تأثير آن بر شبكه‌هاي برق» پرداخت شده است. اما نكته جالب توجه اينكه در سال گذشته به گفته اين سازمان، 238.2 ميليارد تومان بودجه براي تداوم اقدامات در نظر گرفته شده كه اين مبلغ در سطحي بالغ‌بر ۱۱۰ هزار هكتار عمليات كنترل و تثبيت كانون‌هاي داخلي گردوغبار و مراقبت و نگهداري در محدوده ۲۱ استان كشور انجام شده است. براي سال 1401 هم اعتباري معادل 316.3 ميليارد تومان براي مقابله با ريزگردها در نظر گرفته شده است. اين در حالي است كه به گفته مركز پژوهش‌هاي مجلس همين الان 411 طرح عمراني در بودجه 1401 وجود دارند كه تاثيرات هولناكي بر محيط زيست خواهند داشت و به نظر مي‌رسد فقدان قانون جامع ارزيابي آثار زيست محيطي قطعا عامل اصلي رخداد اين وضعيت بوده است.
وزارت خارجه كجاست؟
پديده ريزگردها حالا محدود به 6 استان نيست و 12 استان را تحت تاثير قرار داده است. حتي استان‌هاي شمالي از جمله گيلان، مازندران، اردبيل و گلستان نيز به ليست آلودگي هوا اضافه شده‌اند. تهران روز گذشته در صدر آلوده‌ترين شهرهاي جهان قرار گرفت و حتي با «ناپديد شدن» ساختمان‌هاي عظيم‌الجثه آن در ميان گرد و غبار، به تعطيلي كشيده شد. گفته مي‌شود تشديد پديده گرد و غبار و گسترده‌تر شدن دامنه آن در كشور، به مديريت نادرست كشورهاي منشأ از جمله تركيه، سوريه و عراق برمي‌گردد. فشار روي منابع، رهاشدگي مراتع و به‌طور كل تخريب آب و خاك و محيط زيست مواردي است كه درباره آن مديريت نادرست داشتند. از آنجا كه براي منشأ آلودگي هواي اين روزها آدرس كشورهاي ديگر را داده‌اند، بنابراين به نظر مي‌رسد كه نقش وزارت امور خارجه در حل و فصل اين مشكل پررنگ‌تر است. در حال حاضر مناطق كانوني ريزگردها مشخص شده و راهكارها نيز مشخص است. اما چه برنامه‌اي براي مقابله با آن وجود دارد؟