همچنان‌که به پایان مهلت 60 روزه ایران به کشورهای اروپایی برای انجام تعهدات‌شان در برجام نزدیک می‌شویم، فعل و انفعالات دیپلماتیک رو به افزایش گذاشته و تلاش‌ها برای مدیریت فضای پیش‌آمده بیشتر می‌شود. اگر سفر آبه شینزو، نخست‌وزیر ژاپن و نماینده رسمی دونالد ترامپ به تهران را فعلا به کناری گذاشته و رایزنی‌هایش را به علت تفاوت ایده در نظر نگیریم، باید از سه سفر مهم یاد کنیم.
هفته گذشته هایکو ماس، وزیر امور خارجه آلمان برای رایزنی عازم تهران شد و در جلسه تلخی میهمان محمدجواد ظریف بود. بعد از آن هلگا اشمید، معاون مسئول هماهنگ‌کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا با بسته‌ای پیشنهادی به تهران آمد و تلاش کرد ایران را به‌گونه‌ای برای تداوم اقداماتش برای کاهش اجرای تعهدات برجامی متقاعد کند. سفر سوم اما مربوط به حضور فدریکا موگرینی، هماهنگ‌کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا به آمریکا برای دیدار و رایزنی درخصوص تحولات مرتبط با پرونده هسته‌ای ایران است؛ سفری که هم‌اکنون در حال انجام است و اروپایی‌ها امید دارند بتوانند با ایجاد هماهنگی با آمریکایی‌ها اقدامات موثری را در این میان انجام دهند.
خبرهایی که این روزها به صورت جسته و گریخته به گوش می‌رسد و البته هنوز تایید نشده‌اند این است که سه کشور اروپایی با وجود غرولندهای رسانه‌ای و بعضا اظهارات تهاجم‌گونه‌ای که در قبال ایران داشته‌اند، در اثر تهدید ایران به خروج از برجام و تبعات خاص آن به‌ویژه تبعات سیاسی و امنیتی این اقدام، به دنبال این هستند تا قبل از پایان مهلت 60 روزه برای توقف مسیر درپیش گرفته‌شده ایران اقدام کنند و حداقل کاری کنند که بازخورد رسانه‌ای آن به نفع اروپا و به زیان ایران باشد.
خبری که امروز از سوی برخی رسانه‌های اروپایی و آمریکایی منتشر شده در این‌باره است که احتمالا تا پیش از اتمام 20 روز باقیمانده از مهلت دوماهه ایران، سه کشور اروپایی خبر اجرای اینستکس با حضور تعدادی از کشورهای جهان اعم از اروپایی و غیراروپایی را اعلام خواهند کرد و سپس همزمان خواهند گفت که فعالیت این سامانه معطوف و مشروط به دو مساله خواهد بود؛ اول باقی ماندن ایران در برجام، توقف فرآیند کاهش تعهدات برجامی و بازگشت به محدودیت‌ها و دوم تصویب و اجرای کامل مطالبات FATF یعنی الحاق به کنوانسیون پالرمو و CFT و همچنین اصلاح قانون مبارزه با پولشویی. این خبر اما درصورت اعلام رسمی می‌تواند با یک موج رسانه‌ای از سوی غرب، ایران را که امروز در موضع فعال قرار گرفته و به خاطر بدعهدی آمریکایی‌ها طلبکار و ذی‌حق است، به موضع انفعال و ضعف کشانده و به اصطلاح دست برتر را از آن غرب کند. از این‌رو لازم است پیش از وقوع چنین اتفاقی تیم رسانه‌ای و دیپلماسی ایران اقدام کرده و خواسته‌های خود را در وضعیت فعالی تبیین کند.
شرایط ایران چیست؟
کارشناسان معتقدند در شرایط کنونی اولا ماجرای FATF از اساس مساله مستقلی است و هرگونه شرط‌گذاری برای ایران از سوی اروپایی‌ها نمی‌تواند برای توقف فرآیند کاهش اجرای تعهدات برجامی در قالب گام‌های دوماهه قانع‌کننده باشد، چراکه هیچ نامی از این مساله در برجام و مذاکرات آن مطرح نشده و ربط دادن این دو موضوع به هم زیاده‌خواهی است. اینها البته سوای این مساله است که ایران به مفاد و مندرجات Action Plan مربوط به FATF منتقد است و می‌داند با پیوستن به دو کنوانسیون پالرمو و CFT بخشی از منافع ملی خود را کنار خواهد گذاشت. علاوه‌بر این مطالبه آمریکایی‌ها در روزهای اخیر برای پیوستن ایران به این دو کنوانسیون و اجرای مقررات آنها نشان می‌دهد توصیف‌های گذشته منتقدان درباره رابطه آمریکا با گروه ویژه اقدام مالی تا چه میزان دقیق بوده و چرا امروز وزیر امور خارجه این کشور به صراحت مطالبه اجرای برنامه اقدام این مجموعه را دارد.
خیلی‌ها امروز معتقدند تحریم‌های آمریکا بیش از این بر ایران اثرگذار نیست و امکان توسعه کمی قابل‌توجه آنها نیز از میان رفته و لذا آمریکا به دنبال آن است که از مسیر FATF تحریم‌های خود را دقیق‌تر و با شدت و حدت بیشتری اجرایی کند. مساله دوم درباره خواست ایران از اروپایی‌ها است؛ مساله‌ای که اصلا وجود یا عدم وجود سامانه‌ای مانند SPV یا INSTEX را مطرح نمی‌کند و صرفا خواهان اقدام عملی اروپایی‌ها در راستای تعهداتی است که ذیل بند 19 برجام قول اجرای آن را داده‌اند و تاکنون از اجرای آن سر باز زده‌اند. علاوه‌بر این، ایران معتقد است اروپایی‌ها موظفند در قبال حفظ برجام هزینه خروج آمریکا از این توافق را نیز بپردازند و به‌گونه‌ای رفتار کنند تا منافع ایران بدون کم و کاست تامین شود. با توجه به این مساله و در نظر گرفتن موارد متعددی که ذیل بند 19 در برجام آمده است، باید گفت حداقل خواسته ایران از اتحادیه اروپا برداشتن گام‌هایی برای بازگشت شرایط اقتصادی و درآمدی ایران به روزهای ماقبل تحریم است؛ شرایطی که لازمه آن رفع تحریم‌های نفتی و تعهد به خرید 1.5 میلیون بشکه نفت، همچنین رفع تحریم‌های ترانزیتی ازجمله تحریم‌های کشتیرانی، رفع تحریم‌های بیمه محموله‌های نفتی و غیرنفتی و همچنین باز کردن کانالی برای بازگشت ارز حاصل از صادرات به ایران است. در کنار این برقراری شرایطی که در آن ایران بتواند به جز غذا و دارو خریدهای موردنیاز خود را نیز انجام دهد، مساله دیگری وجود دارد که باید درباره هرگونه سامانه‌ای که اروپایی‌ها می‌خواهند راه‌اندازی کنند، مدنظر قرار بگیرد.
در کنار این مسائل باید نکته مهمی را در نظر گرفت. یکی از ایده‌های آمریکا برای تحریم ایران و به قول خودشان فشار حداکثری رصد و شناسایی تراکنش‌های مالی و کانال‌های مراوداتی ایران با خارج از کشور است. آنها در این سال‌ها تلاش کرده‌اند برای توفیق بیشتر در این مسیر ابتدا با ایجاد محدودیت‌هایی نه‌چندان زیاد ایران را به استفاده از برخی کانال‌های مشخص هدایت کنند و نهایتا به تدریج آنقدر دایره را تنگ‌تر کنند تا ایران خودخواسته به یکی دو کانال معلوم روی آورده و به عبارتی همه مراوداتش قابل‌رصد و در صورت لازم قابل‌انقطاع باشد. از این‌رو به نظر می‌رسد مطالبه اروپا برای استفاده کشورهای غیراروپایی از جمله چین و هند از سامانه اینستکس که در رصد کامل آمریکایی‌ها است، با همین هدف صورت گرفته و لذا اولین گام ایران باید ممانعت از تک‌کاناله شدن مراودات بین‌المللی‌اش بوده و به عبارتی به دنبال راه‌اندازی کانال‌های انحصاری با هرکدام از مشتریان خود و تعددبخشی به آنها باشد.
عضو مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری:
اجرای اینستکس با وضع موجود تاثیری بر نجات برجام نخواهد داشت
دیاکو حسینی، تحلیلگر ارشد مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری با اشاره به فضاسازی‌های شکل‌گرفته درباره اجرای اینستکس از سوی اروپا در ازای اجرای FATF و کنوانسیون‌های مرتبط با آن توسط ایران به «فرهیختگان» گفت: «تکلیف اینستکس مشخص است. ایران بارها اعلام کرده اینستکس حتما باید شامل همه کالاها شده و زمینه مبادلات تجاری برای کلیه آنها را فراهم آورد. از این رو تا زمانی که امکان فروش نفت به اروپایی‌ها فراهم نشود، به اجرا درآمدن این سازوکار عملا بی‌فایده خواهد بود.»
وی با بیان اینکه مبادله در اینستکس باید پایاپای باشد، افزود: «صادرات غیرنفتی ایران به اروپایی‌ها رقم ناچیزی است و نمی‌تواند قانع‌کننده باشد، لذا تنها درصورتی می‌توان گفت اراده اروپا برای اجرای اینستکس جدی است که آنها تصمیم به خرید نفت از ایران داشته باشند و بخواهند از ظرفیت اینستکس برای این موضوع استفاده کنند.»
این کارشناس مسائل سیاست خارجی در ادامه با تاکید بر آنکه به نظر نمی‌رسد اروپایی‌ها آمادگی چنین موضوعی را داشته باشند، تصریح کرد: «قبل از این قرار بود اینستکس جبران‌کننده تحریم‌های آمریکا باشد و راهی را فراهم آورد که اروپا بتواند تعهدات خود را در برجام با ایران اجرا کند، به نحوی که تحریم‌های آمریکا مانعی را ایجاد نکنند.»
حسینی ادامه داد: «قول و قرار‌های اولیه صرفا روی کاغذ ماند و امروز این گزاره در میان آنها مطرح است که اجرای اینستکس، حداقلی و محدود به دارو و غذا باشد، در حالی که اروپایی‌ها می‌دانند این مساله، مطلقا برای ایران راضی‌کننده نبوده و از ابتدا نیز مورد توافق نبود.»
عضو مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری یادآور شد که این رویکرد مربوط به بخشی از اروپایی‌ها است و بخش دیگری از آنها متوجه این هستند که ایران اجرای اینستکس را معادل مبادله همه اقلام تجاری بین ایران و اروپا می‌داند.
وی خاطرنشان کرد: «با این حال اروپا تا به امروز نتوانسته اجرای کامل اینستکس را متعهد شود و بنابراین تصور بنده آن است که اینستکس در شکلی از ابهام نزدیک به شکست قرار گرفته است.»
به گفته حسینی، اگر اروپا در پی اقدامی جدی در جهت تعریف راهکارهای عملی و پیاده کردن درست اینستکس نباشد، این راهبرد درنهایت راه به جایی نخواهد برد و تاثیری بر نجات برجام نخواهد داشت.
این کارشناس مسائل استراتژیک درباره ضمانت اجرای اینستکس نیز توضیح داد: «تجارت امری محسوس و قابل‌اندازه‌گیری است. به بیان دقیق‌تر، اگر اروپا نفت از ایران وارد کند، میزان این واردات قابل‌اندازه‌گیری خواهد بود و در ازای آن نیز روشن خواهد شد که چه کالاهایی به ایران تحویل می‌دهند.»
حسینی افزود: «همه اینها صرفا از طریق مشاهده و اندازه‌گیری قابل‌سنجش است و اگر اروپایی‌ها به توافقات و تعهدات‌شان عمل کنند، ایران نیز به تعهداتش بازخواهد گشت و برنامه آن برای خروج از برجام در بازه 60روزه متوقف خواهد شد، ولی چنانچه اروپایی‌ها موفق نشوند نظر ایران را در اجرای این سازوکار مالی تامین کنند، طبیعی است که تهران راهی را که در یک ماه گذشته آغاز کرده، ادامه خواهد داد.»
عضو مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری در پایان تصریح کرد: «اجرای کامل اینستکس ضمانت بقای برجام خواهد بود و طبیعی است که عدم اجرای آن منجر به ادامه مسیر پیش‌گفته از سوی ایران خواهد بود.»
عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس:
منوط کردن اینستکس به FATF نوعی شرط‌گذاری جدید در برجام است
سیدحسین نقوی حسینی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با اشاره به آخرین وضعیت اینستکس به «فرهیختگان» گفت: «واقعیت این است که اروپایی‌ها برای عدم انجام تعهدات خود همواره به دنبال بهانه هستند و تجربه گذشته هم همین را نشان می‌دهد.»
وی افزود: «اروپایی‌ها بعد از خروج آمریکا از برجام گفتند نسبت به تمام تعهدات خود پایبند هستیم، اما بعد از مدتی این تعهدات به واسطه فشارهای آمریکا اجرا نشد و گفتند یک کانال مالی تعبیه می‌کنیم و معاملات خود را در قالب SPV انجام می‌دهیم.»
عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ادامه داد: «بعد از مدتی باز اقدام خاصی از سوی اروپا مشاهده نشد و پاسخ اعتراضات ایران نیز صرفا این بود که مشکلات فنی در این مسیر موانعی را پدید آورده که نمی‌توان آن را اجرا کرد.»
نقوی حسینی اضافه کرد: «اروپایی‌ها در مرحله بعد، اینستکس را به‌عنوان مدل پیشنهادی خود مطرح کردند، اما بعد از مدت‌ها وقت تلف کردن، اعلام کردند از اجرای کامل اینستکس هم عاجزند و برای آنها تجارت با ایران تنها در حوزه دارو و غذا مقدور خواهد بود. اما حتی همین سطح هم هیچ‌گاه در چارچوب اینستکس اجرایی نشد.»
وی با اشاره به پیشنهاد اجرای اینستکس از سوی اروپا در ازای اجرای FATF توسط ایران خاطرنشان کرد: «همه تعلل‌های یادشده در حالی بود که تمام کنوانسیون‌های مرتبط با گروه ویژه اقدام مالی توسط مجلس و دولت ایران تصویب شده و توسط وزیر اقتصاد سابق امضا هم شده بود و تنها یکی دو مورد از آنها باقی مانده و بقیه موارد هم به اجرا درآمده است.»
عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با بیان آنکه اروپایی‌ها به تعهدات خود عمل نمی‌کنند، تصریح کرد که آنها بیش از هرچیز در پی بهانه‌جویی هستند.
نقوی حسینی اساس شرط‌گذاری اروپایی‌ها برای اجرای اینستکس در ازای اجرای FATF را فاقد موضوعیت دانست و گفت هیچ مابه‌ازایی برای اجرای اینستکس وجود نخواهد داشت و این تعهد برجامی اروپایی‌هاست که باید بدون هیچ‌گونه شرط و شروطی اجرایی شود.
وی تصریح کرد: «تن دادن به این موضوع خلاف برجام است و معنای پذیرفتن آن نیز به منزله قبول کردن شروط جدیدی برای اجرای برجام خواهد بود.»
عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی با بیان آنکه این قبیل شرط‌گذاری‌ها در چارچوب برجام نمی‌گنجد، ادامه داد: «باتوجه به عملکرد اروپایی‌ها اعتقاد دارم آنها هیچ‌وقت اینستکس را اجرا نخواهند کرد، چراکه مشکل اروپایی‌ها این مسائل و مساله اصلی آنها آمریکا است.»
نقوی حسینی ادامه داد: «آنها خارج از اراده آمریکا اقدامی نمی‌کنند و این موضوع نیز به‌طور طبیعی ناشی از ترس از تحریم‌های آمریکا و جریمه‌های سنگین متعاقب نقض آنها است.»
وی درباره پیوستن چین و روسیه به اینستکس در صورت اجرای آن نیز گفت: «چین و روسیه محدود به این سازوکار نیستند و حضورشان در آن نیز خطاست، چراکه در این صورت کلیه مبادلات رسمی ما به این سازوکار محدود خواهد شد و با این وصف اگر روزی اینستکس با مشکل مواجه شود، مسیر تجارت با این دو نیز مسدود خواهد شد.»
عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس یادآور شد: «مساله امروز اجرا شدن یا نشدن اینستکس است و فعلا صحبت درباره اینکه چه کشوری به آن می‌پیوندد یا نمی‌پیوندد، موضوعیت چندانی ندارد.»
منبع: فرهیختگان