قاسم تقی‌زاده خامسی، معاون وزیر نیرو در نشستی خبری می‌گوید: «کاهش بارندگی در دهه اخیر موجب شده بود در سال گذشته 336 شهر با جمعیتی بالغ بر 35 میلیون نفر با تنش آبی مواجه باشند. با بارندگی‌های مناسب سال آبی جاری حدود 100 شهر از تنش آبی خارج شده و تعداد فعلی شهرهای دارای تنش به 236 شهر با جمعیتی بالغ بر 28 میلیون نفر رسیده‌اند.»
البته عمده مشکل این مناطق ناشی از نبود سامانه‌هایی مانند خطوط انتقال، شبکه یا مخازن مربوطه است که تقی‌زاده خامسی در زمینه کارهای در حال انجام توضیح می‌دهد: «در سال‌جاری حدود 50 میلیون یورو از منابع صندوق توسعه ملی برای کاهش شهرهای دارای تنش آبی در نظر گرفته شده است که در صورت تخصیص این رقم بخش دیگری از شهرهای یاد شده از تنش آبی خارج خواهند شد.»
همچنین به گفته معاون وزیر نیرو در حال حاضر 100 سد در مرحله مطالعه و احداث قرار دارد. وی می‌گوید: «ظرفیت فعلی مخازن سدهای کشور 50 میلیارد مترمکعب است که طبیعتاً هر چه سدهای جدید احداث شود ظرفیت مخازن کشور نیز افزایش پیدا خواهد کرد.» نام، مکان و بسیاری از جزئیات این سدها را می‌توان در بخش معاونت طرح و توسعه شرکت مدیریت منابع آب ایران یافت که این سدها ذخیره آب را در ترسالی افزایش می‌دهند و به آب برنامه‌ریزی شده کشور می‌افزایند.
تقی‌زاده خامسی با اشاره به اینکه منابع آب زیرزمینی کشور ۱۳۰ میلیارد مترمکعب کسری دارند و این میزان کسری ناشی از ۱۰ سال خشکسالی اخیر، با یک‌سال بارندگی جبران نمی‌شود، اذعان می‌کند: «امسال حدود ۷۶ میلیارد مترمکعب ورودی آب به سدهای کشور داشتیم که بخشی از آن به تالاب‌ها و بخش دیگر آن به دلیل کمبود مخازن به دریا هدایت شده است. سدهای کشور ظرفیت ذخیره ۵۰ میلیارد مترمکعب آب را دارند. از این‌رو ناچاریم بخشی از ظرفیت سدها (حدود ۲۰ درصد) را به‌دلیل وقوع سیلاب‌های ناگهانی خالی نگه داریم و اکنون ۸۲ درصد از مخازن سدهای کشور پر است.»
وی یکی از مشکلات کنونی موجود در دنیا را عدم پیش‌بینی بارش‌ها در کوتاه‌مدت عنوان می‌کند و می‌افزاید: «بر همین اساس، سیلاب در دنیا بیشترین خسارت‌ها را به همراه دارد. ما مجبوریم تا زمانی که به یک پیش‌بینی قابل اتکا برای بارندگی‌های سال آینده نرسیده‌ایم، از آب ذخیره شده بخوبی حفاظت و مراقبت کرده و صرفه‌جویی لازم را مدنظر قرار دهیم.»
وضعیت آب‌های سطحی خوب است اما منابع آب زیرزمینی...
معاون آب و آبفای وزارت نیرو درباره وضعیت منابع آبی برای تابستان پیش رو می‌گوید: «در مقایسه با ۵۰ سال اخیر، سال ۹۷ خشک‌ترین و سال‌جاری ترسال‌ترین بوده و همین موضوع بیانگر تغییر اقلیم است. 61 درصد کشور ایران خشک یا نیمه‌خشک است و این نوع اقلیم همیشه با خشکسالی‌های طولانی و ترسالی‌های ناگهانی همراه است. از این‌رو نه سال‌های پرآب باید ما را هیجان زده کند و نه سال‌های خشک ناامیدمان، بلکه باید ما را به سمت استفاده از آب قابل برنامه‌ریزی ببرد. تمام ذینفعان و مصرف‌کنندگان آب باید روی موضوع آب برنامه‌ریزی شده به توافق برسند. اکنون که در سال پرآب قرار داریم، فرصت مناسبی است تا با مردم وارد مذاکره شده و با راه‌اندازی بازار آب در کشور مسائل را در این زمینه حل و فصل کنیم.»تشکیل بازار آب به منظور دادوستد آب در قالب مکانیزم‌های تعریف شده است و به نظر می‌رسد اگر بازار آب راه بیفتد بخش زیادی از مشکلات در خصوص آب‌های زیرزمینی و اضافه برداشت‌ها رفع می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: «در حال حاضر وضعیت آب‌های زیرزمینی کشور واقعاً در خطر بوده و نیازمند برنامه‌ریزی است و یکی از برنامه‌های پیش رو تعیین تکلیف چاه‌های غیرمجاز و اضافه برداشت‌هاست.» معاون آب و آبفای وزارت نیرو از برداشت حجم بالای آب توسط ۹۷ هزار چاه غیرمجاز در کشور خبر می‌دهد و می‌گوید: «چاه‌های پرمصرف غیرمجاز هر چه زودتر تعیین تکلیف خواهند شد. اکنون ۸۰۸ هزار حلقه چاه در کشور وجود دارد که ۳۲۰ هزار حلقه آن غیرمجاز است. مجموع برداشت آب به صورت مجاز ۴۹ میلیارد مترمکعب و به‌صورت غیرمجاز ۷.۳ میلیارد مترمکعب است که در برخی موارد، برداشت آب در حوزه مجاز هم بیشتر از حد تعیین شده انجام می‌شود.»
سرانجام الگوی کشت
حدود ۷ درصد از آب کشور در بخش شرب و حدود ۹۰ درصد از آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که معاون وزیر نیرو معتقد است در این بخش لازم است صرفه‌جویی صورت گیرد.
تقی‌زاده خامسی با بیان اینکه خوشبختانه با هماهنگی‌های انجام شده بین وزارت کشور، محیط زیست و وزارت نیرو می‌توانیم به سمت حل مسأله الگوی کشت برویم، ادامه می‌دهد: «در مناطقی که آب شرب مردم شهرها و روستاها به سختی تأمین می‌شود نمی‌توانیم اجازه دهیم کشت‌های پرآب‌بر انجام شود.»
با صرفه‌جویی، دیگر نیاز به انتقال آب نیست
تقی‌زاده خامسی با انتقاد از استقرار صنایع آب‌بر و کشت برنج در مناطق خشک و کم آب کشور، می‌گوید: «بر اساس برنامه مقرر شده است تا حدود 700 میلیون مترمکعب آب دریای عمان به استان‌های سیستان و بلوچستان و خراسان‌های جنوبی و رضوی منتقل شود که این طرح حدود 100 هزار میلیارد تومان هزینه دربر دارد. اجرای طرح یاد شده در حالی است که در همین سه استان سالانه 11 میلیارد مترمکعب آب مصرف می‌شود که اگر 10 درصد صرفه‌جویی در مصرف آب صورت بگیرد طبیعتاً نیازی به اجرای چنین طرح پرهزینه‌ای نیست.»
معاون آب و آبفای وزیر نیرو مسأله آب را موضوعی چند انضباطه می‌داند و می افزاید:«آب مسأله‌ای میان‌بخش است و وزارت نیرو به تنهایی نمی‌تواند این مهم را عملیاتی کند. بنابراین تمامی دستگاه‌های مربوطه باید در تحقق امر صرفه‌جویی در این مناطق متحد شوند.»
یادداشت
سدسازی باید توجیه سه گانه داشته باشد
رضا مکنون
استاد دانشگاه
صنعتی امیرکبیر
اگرچه دوره سدسازی‌های عظیم در دنیا تقریباً به پایان رسیده است اما کشورها همچنان برای مدیریت نزولات جوی و افزایش آب قابل تنظیم خود نیازمند ساخت سد هستند. سدها کمک می‌کنند که کم‌آبی با بحران کمتری مدیریت شود و اگر سیلابی رخ داد، کنترل آن آسان‌تر باشد. از این روست که شنیده می‌شود ایران نیز 100 سد در مراحل مطالعه تا ساخت دارد؛ سدهایی که بازمانده بازنگری‌های دوره‌های قبل هستند. در سال‌های اخیر ساخت بسیاری از این سدها با افزایش خشکسالی در کشور و همین‌طور بررسی زیست‌محیطی فاقد توجیه فنی، اقتصادی و زیست‌محیطی شدند و از میان آنها فقط 100 سد باقی ماند که البته به نظر می‌رسد این تعداد هم با طی شدن روند مطالعات و بررسی‌ها دستخوش تغییراتی شوند. از آنجایی که ایران کشوری خشک و نیمه‌خشک است، برای به دست آوردن آب‌های قابل تنظیم باید این پروژه‌ها را همچنان دنبال کرد. پروژه‌هایی که در برخی بخش‌ها فقط از جنس ساخت وساز نیست و گاهی هم با تخریب و انتقال همراه خواهد بود. مانند انتقال یا تخریب سازه‌ها در مسیر رودخانه‌ها که سیلاب‌های اخیر ضرورت آن را به ما یادآوری کرد.اما مسائل مربوط به آب‌های سطحی، تنها بخشی از مدیریت آب کشور هستند و به نظر می‌رسد که باید در زمینه آب یک تغییر ساختار جدی رقم بخورد. مردم از جمله کشاورزان، باید با اهمیت مدیریت منابع اندک آب آشنا شوند. منابع آب زیرزمینی کشورمان با یک کسری 130 میلیارد مترمکعبی همراه است که برای جبران آن راهی جز مدیریت مصرف نیست. بارش‌ها توان جبران این کسری را ندارند و باید برنامه‌ریزی شده در این مسیر گام برداشت. با ادامه این مسیر نه تنها منابع آب کشور محدودتر خواهد شد، بلکه باقیمانده آن با افت شدید کیفیت همراه خواهد بود که دیگر قابل استفاده نیست.