اقلیم ۵۲۰ شهر در ۲۰۵۰

آب و هوای کره زمین دست‌کم در شهرهای اصلی جهان، تا سه دهه آینده گرم‌تر و خشک‌تر می‌شود. نتایج تحقیقات یک تیم هواشناسی در ششمین دانشگاه برتر دنیا واقع در سوئیس، درباره روند تغییرات آب و هوا طی سه دهه آینده نشان می‌دهد: اقلیم ۵۲۰پایتخت و کلان شهر در دنیا تا سال ۲۰۵۰ میلادی به سمت بدتر شدن سوق پیدا می‌کند. مهم‌ترین شاخص این تغییر «افزایش میزان اختلاف بین حداقل و حداکثر دما در طول روز» است. خوش‌بینانه‌ترین سناریوی مطرح در این مطالعه بین‌المللی حکایت از آن دارد که شهرهای نیمکره شمالی زمین، ۳۱ سال بعد، آب و هوایی مشابه اقلیم امروز شهرهای واقع در خط استوا را پیدا می‌کنند و شهرهای دارای آب و هوای استوایی به وضعیت کنونی شهرهای نیمکره جنوبی دچار خواهند شد. این مطالعه از «شبیه‌سازی اقلیمی» برای درک بهتر آینده آب و هوا توسط مردم و دولت‌ها استفاده کرده است. در این شبیه‌سازی، شهرهایی که «شهرهای منتخب» طی سه دهه آینده وضعیت آب و هوایی آنها را به خود می‌گیرند، شناسایی شده است. شهرهای نیمکره شمالی شدیدترین تغییر دمایی (افزایش دمای میانگین سالانه) را تجربه خواهند کرد و نواحی استوایی نیز خشک‌تر می‌شوند. با این حال تغییرات دمایی در این نواحی خفیف‌تر اما تغییر الگوی بارش در آنها شدیدتر است.

۵ ریسک زیست محیطی و اجتماعی برای این ۵۲۰ شهر در پی تغییر اقلیمی مطرح شده است.

«تهران» هم به‌عنوان یکی از پایتخت‌های منتخب در این بررسی، مورد مطالعه تیم هواشناسی دانشگاه سوئیس قرار گرفته است.

کلان شهر تهران در خوش‌بینانه‌ترین حالت، در سال ۱۴۲۹ شمسی یعنی ۳۱ سال بعد، آب و هوایی شبیه به شهر سن‌برناردینو در آمریکا پیدا می‌کند. این شهر در ایالت کالیفرنیا قرار دارد و مهم‌ترین تعریفی که از آب و هوای فعلی آن می‌توان گفت «سال بدون زمستان» در آن است. دمای هوا در فصلزمستان در سن‌برناردینو بین حداقل ۵ تا حداکثر ۱۹ درجه سانتی‌گراد در نوسان است. مجموع روزهای بارشی در زمستان در این شهر حدود ۱۰ روز است. خشکسالی شدید و تابستان بسیار داغ از جمله ویژگی‌های اقلیم سن‌برناردینو محسوب می‌شود. همچنین میانگین رطوبت نسبی هوا در این شهر ۶۵ درصد اعلام شده است در حالی که در تهران میانگین رطوبت نسبی هوا حدود ۴۰ درصد است و بیش از ۵۰ روز در این کلان‌شهر بارندگی اتفاق می‌افتد. در سن‌برناردینو باد نیز نمی‌وزد و اختلاف دمایی در طول روز در آن، تا دو برابر است. دمای هوا در آخرین ماه از تابستان در سن‌برناردینو، شب‌ها تا ۱۶ درجه خنک می‌شود اما ظهرها تا ۳۳ درجه افزایش پیدا می‌کند. اختلاف دمایی در این شهر، بیماری سرماخوردگی را شایع کرده است. به این ترتیب، تهران در سال ۱۴۲۹ نه باد دارد، نه زمستان پربارش اما به جای آن، گرما و خشکسالی در پایتخت اوج می‌گیرد.

مبارزه با تغییرات آب‌وهوایی نیاز به اقدامات منسجم درتمام بخش‌های جامعه دارد، هرچند چنین اقدام منسجمی با سد «شکاف اتفاق‌آرا» میان محافل علمی و عموم مردم مواجه است. در این رابطه جمعی از محققان دانشگاه «ای‌تی‌اچ زوریخ»، در مطالعه‌ای به بررسی چگونگی واکنش شهرهای جهان به تغییرات آب‌وهوایی پرداخته‌اند. در این بررسی چشم‌انداز دمایی ۵۲۰ شهر اصلی جهان تا سال ۲۰۵۰ بر مبنای وضعیت آب‌وهوایی فعلی آنها و همچنین شهرهایی با اقلیم‌های متفاوت برآورد شده است. به گزارش گروه اقتصاد بین‌الملل روزنامه «دنیای اقتصاد» بر اساس یافته‌های این مطالعه حتی در خوش‌بینانه‌ترین سناریو آب‌وهوایی، ۷۸ درصد از شهرها در آینده نه آب‌وهوای مشابه وضعیت فعلی خود، بلکه شرایطی نزدیک به آب‌وهوای شهرهای دیگر را تجربه خواهند کرد. به‌علاوه ۲۲ درصد از شهرهای این مطالعه طی سه دهه‌ آتی آب‌وهوایی برایشان رقم می‌خورد که در حال حاضر در هیچ یک از شهرهای مهم دنیا مشاهده نمی‌شود. به‌عنوان یک روند کلی، تقریبا تمام شهرهای اصلی جهان در حال حرکت به سمت آب‌هوایی نزدیک خطوط استوایی هستند، روندی که طی آن شهرهای نیم‌‌کره شمالی گرم‌تر و شهرهای نواحی استوایی خشک‌تر می‌شوند. برای مثال آب‌وهوای ۲۰۵۰ مادرید (پایتخت اسپانیا) مشابه امروز شهر مراکش، استکهلم (پایتخت سوئد) مشابه بوداپست (پایتخت مجارستان)، لندن (پایتخت انگلیس) مشابهبارسلونا (شهری در اسپانیا)، و مسکو (پایتخت روسیه) مشابه صوفیه (پایتخت بلغارستان) خواهد شد. آب‌وهوای ۲۰۵۰ شهر تهران نیز بیشترین شباهت را به وضعیت فعلی سن‌برناردینو (شهری در شرق لس‌آنجلس در ایالت کالیفرنیای آمریکا) خواهد داشت. حداکثر دمای گرم‌ترین ماه سال برای پایتختایران تا ۲۰۵۰ حدود ۲/ ۶ درجه سانتی‌گراد افزایش می‌یابد، معادل تغییر دمای به‌طور میانگین ۲/ ۰ درجه سانتی‌گرادی در سال. به عقیده نویسندگان روش‌های به‌کار گرفته شده در این مطالعه نشان می‌‌دهد چطور با ترکیب مجموعه داده‌های آب‌هوایی می‌توان اطلاعاتی ملموس و قابل‌فهم به‌دست آورد. بر این اساس ارزیابی و مقایسه آب‌وهوای شهرهای جهان به فهم بهتر تغییرات آب‌وهوایی کمک می‌کند، و کسب‌و‌کارها و برنامه‌ریزی شهری نیز می‌توانند آب‌و هوای آینده شهرهای خود را بر اساس موارد مشابه امروزی تجسم کنند، امری که تصمیم‌گیری‌های کارآمد در واکنش به تغییرات آب‌وهوایی را تسهیل خواهد کرد.

منشأ اختلاف‌نظر عموم با علوم

شکاف میان فهم علمی و عمومی از تغییرات آب‌وهوایی، که تحت عنوان «شکاف اتفاق‌آرا» یاد می‌شود، مهم‌ترین دلیل شکست اطلاع‌رسانی‌های مربوط به تغییرات آب‌وهوایی است. این اطلاع‌رسانی‌ها اغلب به گزارش‌های ساده از حوادث آب‌وهوایی شدید یا اثرات بلندمدت و ناملموس آب‌وهوایی (برای مثال میانگین تغییر دما تا ۲۱۰۰) محدود می‌شود. به‌رغم فهرست طولانی و دقیق ریسک‌های مربوط به تغییرات آب‌وهوایی – شامل بحران‌های گرمایی، کیفیت هوا و آب، عرضه غذا، شیوع بیماری‌ها و چالش‌های اجتماعی – تاکنون گزارش‌دهی‌های ضعیف حوزه آب‌وهوایی در آگاهی‌بخشی مستمر به مخاطب عام پیرامون اهمیت این حوزه ناموفق بوده است. در این باره برای عموم مردم درک و مواجهه با اثرات گسترده‌ای که افزایش ۲ درجه‌ای دما برای زندگی روزمره آنها به همراه دارد سخت است. این اطلاع‌رسانی‌های ناکارآمد حول حقایق تغییرات آب‌وهوایی در کنار نااطمینانی‌های مربوط به تغییرات آینده، منجر به سوءتعبیرات پیرامون ماهیت و پیامدهای این پدیده جهانی شده است.  تاریخ به کرّات نشان داده حقایق به تنهایی نمی‌تواند بشر را مجاب به تغییر عقاید و رفتار کند. حوزه آب‌وهوایی نیز از این گزاره مستثنی نیست. به عبارتی آنچه تاکنون تجربه شده حکایت از آن دارد که افزایش سواد علمی ارتباطی با پذیرش حقایق تغییرات آب‌وهوایی ندارد. بر اساس مطالعات صورت گرفته «تجسم و تصور»، توانایی تصویرسازی ذهنی موضوع، کارآمدترین روش ایجاد انگیزه برای تغییر رفتار است. در این باره تعدادی از محققان سعی داشته‌اند با آنالیز تحولات جغرافیایی تصویری بهتر از تغییرات آب‌وهوایی ارائه کنند. به‌عنوان مثال، سال ۲۰۰۸ پژوهشگران آمریکایی در مطالعه‌ای نشان دادند تغییرات آب‌وهوایی در دهه‌های اخیر منجر به گسترش کمربند استوایی زمین شده است.

 این اتفاق پیامدهای قابل‌توجهی برای جوامع نزدیک خط استوا به همراه دارد و سیستم آب‌وهوایی جهان را به چالش خواهد کشید.

بر اساس یافته‌های گزارش سال ۲۰۱۸ «چشم‌انداز شهری جهانی سازمان ملل»، به دنبال تغییر رژیم آب‌وهوایی، شرایط اقلیمی شهرهای جهان نیز در حال تغییر است. با توجه به اینکه ۵۰ درصد از جمعیت جهان در شهرها سکونت دارند، محیط‌زیست شهری می‌تواند ابزاری ارزشمند برای به تصویر کشیدن اثرات تغییرات آب‌وهوایی در مقیاس جهانی باشد. در واقع شهرها به‌عنوان مکان‌های نمادین، مجموعه‌هایی متنوع از شرایط محیط‌زیستی هستند. بنابراین تغییرات اقلیمی مناطق شهری، فرصتی منحصربه‌فرد برای به تصویر کشیدن اثرات تغییرات آب‌وهوایی و اتخاذ استراتژی‌های کارآمد برای رسیدگی به این اثرات فراهم می‌سازد. در واقع شهرها نمونه‌هایی ارزشمند برای قیاس آب‌وهوایی هستند، و جوامع می‌تواند آینده آب‌وهوای شهرهای خود را به واسطه مقایسه با شهرهایی که اکنون آن شرایط را تجربه می‌کند تصویرسازی کنند. با این حال عمده مطالعات تاکنون متمرکز بر تحلیل‌های مقیاس منطقه‌ای یا قاره‌ای در آمریکای شمالی و اروپا بوده‌ است، و برای مقیاس یکپارچه جهانی کمبود علمی وجود دارد. بر اساس روندهای منطقه‌ای، با تداوم گرمایش هوا، شهرها در حال متمایل شدن به آب‌وهوای حاکم بر عرض‌های جغرافیایی پایین‌تر هستند. البته مشخص نیست با در نظر گرفتن سایر عوامل همچون تغییر در نظام بارش، این روندهای مربوط به عرض جغرافیایی در مقیاس جهانی وجود داشته باشد. در واقع ممکن است شهرهای نیمکره جنوبی و مناطق استوایی که در حال حاضر آب‌وهوایی گرم دارند و احتمالا تغییرات قابل‌توجه در الگوی بارش آنها رخ خواهد داد، اثرپذیری متفاوت و مستقل از تغییرات آب‌وهوایی را تجربه کنند. بنابراین برای به تصویر کشیدن اثرات تغییرات آب‌وهوایی در مقیاس جهانی، ایجاد فهمی یکپارچه از تغییرات در حال وقوع شرایط آب‌وهوایی شهرهای جهان ضروری است.

جهان گرم‌تر و خشک‌تر در ۲۰۵۰

در این رابطه جمعی از محققان دانشگاه «ای‌تی‌اچ زوریخ»، ششمین دانشگاه برتر دنیا بر اساس رتبه‌بندی «کیو‌اس»، در مطالعه‌ای به ارزیابی تغییرات جهانی شرایط آب‌وهوایی شهرها پرداخته‌اند. در این مطالعه با بررسی اطلاعات آب‌وهوایی کنونی۵۲۰ شهر برجسته جهان (شهرهای پایتخت یا با جمعیت بیش از یک میلیون نفر)، شرایط آب‌وهوایی سال ۲۰۵۰ آنها و شباهتی که با نمونه‌های امروزی دارند برآورد شده است. به منظور برداشتن محدودیت‌هایی که تاکنون وجود داشته، در این بررسی از ۱۹ معیار مشترک در دو حوزه آب‌وهوایی-زیستی استفاده شده است، معیارهایی که دربردارنده تغییرپذیری الگوهای دمایی و بارش هر یک از شهرها هستند. بر این اساس سعی شده است به سه پرسش پاسخ داده شود:‌ چه تعداد از شهرهای مهم جهان در آینده شرایط آب‌وهوایی فعلی خود، و چه تعداد شرایط آب‌وهوایی شهرهای دیگر را تجربه خواهند کرد؟ چه تعداد از شهرها شرایط آب‌وهوایی متفاوتی که تاکنون هیچ یک از شهرها تجربه نکرده‌اند خواهند داشت؟ و آیا تغییرات شرایط آب‌وهوایی شهرها روندی یکسان در سراسر جهان دارد؟

بر اساس یافته‌های این مطالعه – که بر مبنای خوش‌بینانه‌ترین سناریو است – و در پاسخ به این پرسش‌ها، ۷۷ درصد از شهرهای بزرگ جهان تغییرات خیره‌کننده‌ای را در شرایط آب‌وهوایی خود تجربه خواهند کرد. این امر منجر خواهد شد آب‌وهوای سال ۲۰۵۰ عمده شهرهای جهان بیش از اینکه شبیه شرایط کنونی آنها باشد، مشابه اقلیم بد سایر شهرها شود. شرایط آب‌وهوایی آینده ۲۳ درصد شهرهای دیگر البته شباهت بیشتری به وضعیت کنونی‌شان خواهد داشت.  در میان ۵۲۰شهر مورد بررسی، ۷۸ درصد از شهرهای آینده آب‌وهوایی را تجربه خواهند کرد که امروز نیز نمونه آنها وجود دارد، در حالی که ۲۲ درصد از شهرها خارج از نظام‌های آب‌وهوایی کنونی خواهند بود. البته در نواحی استوایی وضعیت متفاوت‌تر است، جایی که تحت‌تاثیر خشک‌تر شدن آب‌وهوا، ۳۰ درصد از شهرها شرایط آب‌وهوایی متفاوتی را نسبت به الگوهای امروزی تجربه خواهند کرد.

در پاسخ به پرسش سوم نیز یافته‌ها حاکی از آن است تغییرات آب‌وهوایی شهرها در نقاط مختلف جهان متفاوت است. شهرهای واقع در عرض‌های جغرافیایی شمالی بیشترین تغییر را در شرایط دمایی شدید تجربه خواهند کرد، جایی که آب‌وهوای ۲۰۵۰ شهرها مشابه آنچه شهرهای امروزی در ۱۰۰۰ کیلومتر پایین‌تر از آنها دارند خواهد بود. برای مثال، انتظار می‌رود در سراسر اروپا در هر دو فصل تابستان و زمستان هوا گرم‌تر شود (به ترتیب با میانگین افزایش دمای ۵/ ۳ و ۷/ ۴ درجه سانتی‌گرادی در این فصول). تا ۲۰۵۰ سراسر مناطق کره‌شمالی تغییرات آب‌وهوایی شدیدی را تجربه خواهند کرد. این به آن معنی است که لندنی‌ها در آن سال آب‌وهوای امروز بارسلونا، شهروندان مسکو آب‌وهوای امروز صوفیه و مردم در پایتخت سوئد(استکهلم) آب‌وهوای امروز بوداپست (پایتخت مجارستان) را خواهند داشت.

در مقابل، تغییرات دمایی در شهرهای مناطق استوایی خفیف‌تر است، هر چند تغییرات نظام بارش در این مناطق شدیدتر خواهد بود. در واقع طی دهه‌های آتی برای مناطق استوایی افزایش حوادث شدید بارندگی و شدت خشکی‌ها پیش‌بینی شده است: در مرطوب‌ترین ماه‌ها ۵ درصد به رطوبت هوا و در خشک‌ترین ماه‌ها ۱۴ درصد به خشکی هوا افزوده خواهد شد. با افزایش حوادث خشکسالی شدید، آب‌وهوای شهرهای مناطق استوایی به عرض‌های جنوبی‌تری متمایل خواهد شد. هر چند با توجه به اینکه غالب این منطقه شرایط آب‌وهوایی بی‌سابقه‌ای را در آینده تجربه خواهند کرد، سرنوشت آب‌وهوایی آنها نامعلوم است: دوسوم از شهرهایی که در ۲۰۵۰ شرایط آب‌وهوایی کاملا متفاوتی را نسبت به نمونه‌های امروزی خواهند داشت (همان‌طور که در بخش قبل اشاره شد، ۲۲ درصد از شهرهای مورد بررسی)، در مناطق استوایی واقع هستند، نظیر کوالالامپور (پایتخت مالزی)، جاکارتا (پایتخت اندونزی)، سنگاپور (شهر و کشور سنگاپور یکی هستند). در مجموع جهانی نیز تغییرات آب‌وهوایی به سمت عرض جغرافیایی ۲۰ درجه حرکت می‌کند.

آینده آب و هوایی ایران

پیش‌بینی‌هایی که برای آینده آب‌وهوای شهرهای ایران ارائه شده نیز جالب‌توجه است. بر این اساس، در سال ۲۰۵۰ آب‌وهوای «تهران» بیشترین شباهت را به اقلیم کنونی سن‌برناردینو

 شهری واقع در شرق لس‌آنجلس ایالت کالیفرنیای آمریکا خواهد داشت. به‌علاوه حداکثر دمای گرم‌ترین ماه سال برای پایتخت ایران تا ۲۰۵۰ حدود ۲/ ۶ درجه سانتی‌گراد افزایش خواهد یافت، معادل تغییر دمای به‌طور میانگین ۲/ ۰ درجه سانتیگرادی در سال. در ۲۰۵۰، آب‌وهوای «کرج» شبیه قم با افزایش ۵/ ۶ درجه‌ای دما در گرم‌ترین ماه سال خواهد بود و آب‌وهوای «قم» شبیه به بغداد با افزایش ۶/ ۶ درجه‌ای دما در گرم‌ترین ماه سال، آب‌وهوای «اصفهان» شبیه مکزیکالی (شهری در مکزیک) با افزایش ۷/ ۵ درجه‌ای دما در گرم‌ترین ماه سال، آب‌وهوای «مشهد» شبیه کوئتا (شهری در پاکستان) با افزایش ۵/ ۳ درجه‌ای دما در گرم‌ترین ماه سال، آب‌وهوای «اهواز» شبیه بصره با افزایش ۴/ ۴ درجه‌ای دما در گرم‌ترین ماه سال، آب‌وهوای «کرمانشاه» شبیه فینیکس با افزایش ۱/ ۴ درجه‌ای دما در گرم‌ترین ماه سال و آب‌وهوای «تبریز» شبیه تاشکند با افزایش ۴ درجه‌ای دما در گرم‌ترین ماه سال. به‌عنوان نتیجه‌گیری، بررسی محققان سوئیسی حکایت از آن دارد که تا ۲۰۵۰ با افزایش حداقل و حداکثر دمای طول سال، انتظار می‌رود اختلافات دمایی فصول کاهش یابد. یافته‌ها اما برای الگوهای بارش متفاوت است: با افزایش بارش در مرطوب‌ترین ماه‌ها و کاهش بارش در خشک‌ترین ماه‌ها، اختلاف بارندگی فصل‌ها تشدید خواهد شد. به‌علاوه اختلاف حداکثر و حداقل دمای طول روز شهرهای جهان نیز افزایش خواهد یافت. در واقع می‌توان گفت تا ۲۰۵۰ آب‌وهوای جهان گرم‌تر می‌شود، به خصوص در دو فصل زمستان و تابستان، در حالی که فصول مرطوب، مرطوب‌تر و فصول خشک، خشک‌تر خواهند شد. در این مطالعه، وضعیتی ملموس از آب‌وهوای آینده (۲۰۵۰) کلان‌شهرهای جهان به تصویر کشیده شده است، امری که به تصمیم‌گیران بخش‌های مختلف جامعه کمک می‌کند استراتژی‌های کارآمدتری را برای چالش‌های پیش‌رو اتخاذ کنند. برای مثال، پیش‌بینی شده است شرایط آب‌وهوایی ۲۰۵۰ پایتخت انگلیس، مشابه امروز بارسلونا شود. در این رابطه لندنی‌ها می‌توانند از اقدامات امروز بارسلونابرای مقابله با چالش‌های محیط‌زیستی درس بگیرند. در ۲۰۰۸ بحران خشکسالی شدید گریبان این شهر اسپانیایی را گرفت، تا جایی که برای رفع تشنگی نیاز به واردات ۲۲ میلیون یورویی آب‌ آشامیدنی شد. از آن زمان مدیران شهری بارسلونا مجموعه‌ای از طرح‌های نوآورانه‌ را برای مدیریت منابع آبی شهر خود به اجرا درآورده‌اند (همچون کنترل آبیاری پارک‌ها و آب فواره‌ها). هر چند شهردار لندن در اهداف «چشم‌انداز محیط‌زیستی ۲۰۵۰» خود چالش‌های خشکسالی را لحاظ کرده است، اما یافته‌های این مطالعه می‌تواند استراتژی‌های او را هدفمندتر کند. به‌علاوه با درک بهتر شهروندان از شرایط آب‌وهوایی آینده شهرهای خود، علاوه بر ارزیابی سیاست‌های محیط‌زیستی برنامه‌ریزان توسط عموم، تلاش‌ها برای مقابله با چالش‌های آب‌وهوایی حمایت‌های بیشتر را جلب خواهد کرد.