عصر پساخلیفه

ساناز نفیسی: دو مقام ارشد آمریکا اواخر روز شنبه از عملیات نیروهای ویژه ایالات متحده در شمال غرب سوریه برای دستگیری یکی از رهبران ارشد گروه‌های تروریستی خبر دادند. چندی بعد مقام‌های ارشد آمریکایی در توضیح این عملیات از کشته شدن این رهبر تروریستی در اقدامی انتحاری خبر دادند، آن هم در شرایطی که نظامیان در تلاش برای تشخیص هویتش بودند. در میانه این گمانه‌زنی‌ها یکی از نزدیکان ترامپ اعلام کرد که هدف از عملیات در شمال غرب سوریه، ابوبکر بغدادی بود و رئیس‌جمهوری آمریکا شخصا این ماموریت را برای نیروهای ویژه تعریف کرد. به نوشته نیویورک‌تایمز، عملیات آمریکا در استان ادلب انجام شد، منطقه‌ای صد مایلی در امتداد سوریه و عراق که گفته می‌شد رهبر داعش مدت‌هاست در آنجا مخفی شده است. ترامپ اندکی بعد از عملیات و کمی قبل از ساعت ۳۰/۹ در پیامی توئیتری نوشت: «اتفاق تازه‌ای رخ داده است!» ۹۰ دقیقه بعد سخنگوی کاخ سفید بدون ارائه جزئیات از تصمیم رئیس‌جمهوری برای سخنرانی در ساعت ۹ بامداد روز یکشنبه خبر داد؛ زمانی غیرمعمول برای برگزاری یک برنامه تلویزیونی. ترامپ رو یکشنبه خبر مرگ رهبر داعش را اعلام کرد. به گفته مقام‌های آمریکایی، عملیات برای کشتن بغدادی تحت نظارت ژنرال جان دبلیو برنان و توسط گروهی از نخبه‌های گروه ویژه تحت عنوان نیروهای دلتا و با همکاری اطلاعاتی-‌امنیتی سیا انجام شد. ترامپ درباره نحوه کشته شدن و پایان بغدادی گفت که رهبر این گروه تروریستی هنگام حمله فریاد می‌زده، جیغ می‌کشیده و مثل سگ کشته شده است. با این حال یکی از افسران ارشد نظامی روز دوشنبه اعلام کرده که نمی‌داند ترامپ این اطلاعات را از کجا به دست آورده است. ژنرال مایک مایلی، رئیس ستاد مشترک در کنفرانس خبری وزارت دفاع به خبرنگاران گفت که داده‌هایش با رئیس‌جمهوری همخوانی ندارد. با این حال بر این احتمال تاکید کرد که ممکن است رئیس‌جمهوری به واسطه رایزنی با نظامیان مستقر در منطقه، جزئیات بیشتری در ارتباط با این عملیات در اختیار داشته باشد. کاخ سفید درباره اظهارات ترامپ هنوز ساکت است و صرفا وزارت دفاع آمریکا اعلام کرده که بعد از انجام بررسی‌های لازم، فیلم کامل عملیات را منتشر خواهد کرد. رئیس‌جمهوری آمریکا در برنامه تلویزیونی گفته که ابوبکر بغدادی در جریان حمله شبانه نیروهای ویژه آمریکایی در اریشا، روستایی واقع در شمال غرب ادلب کشته شد. آن‌گونه که ترامپ اعلام کرد، بغدادی جلیقه‌ای انتحاری به تن داشت و در جریان فرار از دست نظامیان وارد تونلی شد و خود و سه فرزندش را منفجر کرد.

پشت پرده یک عملیات

نیروهای ویژه آمریکایی یک هفته قبل در ادلب مستقر شده و خود را برای انجام این ماموریت آماده می‌کردند. در ابتدا سخنگوهای پنتاگون از هرگونه اظهارنظری خودداری کردند و صرفا از حضور مارک اسپر، وزیر دفاع آمریکا در سخنرانی روز یکشنبه ترامپ خبر دادند. صبح یکشنبه اعضای پنتاگون نگران بودند که ترامپ پیش از اظهارنظر قطعی پزشکی قانونی، خبر مرگ بغدادی را رسانه‌ای کند. تا آن زمان نتیجه بررسی دی‌ان‌ای این رهبر تروریست به طور کامل مشخص نشده بود. یکی از مقام‌های وزارت دفاع به نیویورک‌تایمز گفت که هر رئیس‌جمهور دیگری بود تا اعلام نتیجه نهایی صبر می‌کرد؛ با این حال ترامپ برای اعلام خبر مرگ البغدادی مشتاق بود و از همین رو اسپر موافقت کرد تا در مراسم روز یکشنبه حضور داشته باشد. مقام‌های آمریکایی می‌گویند البغدادی ۴۸ ساعت قبل از آغاز عملیات در مکانی که تحت نظارت نیروهای ویژه قرار داشت، مستقر شده بود. گفته می‌شود کردهای سوری، همان‌هایی که ترامپ با صدور فرمان خروج نظامیان آمریکایی از شمال شرق سوریه تنهایشان گذاشت، در انجام این عملیات با آمریکایی‌ها همکاری داشتند. ژنرال مظلوم عبدی، یکی از فرماندهان ارشد کرد در توئیترش از این رخداد تحت عنوان عملیاتی تاریخی و موفق یاد کرد. یکی از مقام‌های ارشد آمریکایی هم از همکاری کردهای سوری و عراقی در این عملیات خبر داد. در جریان این حمله که نشریه نیوزویک برای نخستین بار درباره‌اش نوشت، ایالات متحده ده‌ها سربازش را که ماموریت‌شان مقابله با اقدامات تروریستی بود، از شمال سوریه عقب راند و صد نفر از آنها را در میادین نفتی شرق سوریه برای مقابله با حمله احتمالی گروه تروریستی داعش مستقر کرد. برخی تحلیلگران می‌گفتند بعید است بغدادی در ادلب، شمال غرب سوریه پنهان شده باشد. باور بر این بود که او در قلب خلافت خودخوانده‌اش، یعنی در مرزهای عراق و سوریه مخفی شده باشد. در این میان آنچه زمینه‌ساز تردیدهای بیشتری شد، حضور گروه تروریستی موسوم به تحریرالشام در ادلب بود؛ گروهی که پیش از این شاخه‌ای از جبهه النصره بود و از متحدان القاعده و از رقبای اصلی داعش محسوب می‌شود. از همین رو استقرار بغدادی در چنین منطقه‌ای موجب ایجاد تردیدهای فراوانی شد. با این حال گروهی از ناظران می‌گویند که صدها هزار داعشی در حال فرار از عراق و شمال شرق سوریه در شمال شرق این کشور پنهان شدند. برخی حتی به رقبایشان، گروه‌هایی چون القاعده پیوستند. در چنین حالتی توجیه سناریوی استقرار بغدادی در ادلب قابل‌توجه است. هنوز مشخص نیست بغدادی چگونه در ادلب مستقر شده است. با این حال بر اساس گزارش‌های اطلاعاتی می‌توان گفت که او نیز به‌سان هزاران داعشی که از شمال و شمال شرق سوریه به‌واسطه پرداخت مبالغ بالا به قاچاقچیان فرار کردند، به ادلب آمده بود. به گفته حسین الناصر یکی از فعالان در حوزه مقابله با رادیکالیسم، داعش از سال ۲۰۱۶ در ادلب حضور داشت و بعد از سقوط رقه، در سال ۲۰۱۷ حضورش در این منطقه افزایش یافت. یکی از مقام‌های ارشد آمریکایی گفت که بعد از تصمیم ترامپ مبنی بر خروج آمریکایی‌ها از سوریه، هدف اصلی این کشور در هم کوبیدن مواضع اعضای ارشد گروه‌های تروریستی بود تا بدین طریق از احیای دوباره فعالیت چنین گروه‌هایی جلوگیری شود. 

مرگ بغدادی به معنای پایان داعش نیست

ناظران می‌گویند مرگ بغدادی به معنای پایان داعش نیست. با این حال آندریاس کریگ، استادیار گروه مطالعات دفاعی کالج سلطنتی بر این باور است که کشته شدن رهبر داعش اهمیتی نمادین دارد. او در گفت‌وگو با الجزیره داعش را به‌سان سازمان تروریستی مجازی دانست و از همین رو این گروه نیاز به رهبری ندارد. در شرایط کنونی آنچه بااهمیت است، مسئله جانشینی البغدادی است. در حال حاضر رسانه‌های وابسته به این گروه تروریستی نه ادعای آمریکا را تایید کردند و نه درباره مسئله جانشینی گفتند. اما هیوا عثمان، تحلیلگر مسائل سیاسی عراق می‌گوید چندی دیگر نام چهره جدیدی به عنوان رهبر این گروه تروریستی اعلام خواهد شد. او با اشاره به سابقه فعالیت گروه‌های رادیکال گفت: «وقتی چهره‌هایی چون اسامه بن لادن و زرقاوی، رهبران القاعده کشته شدند، خیلی زود این گروه جانشینان جدیدی را معرفی کرد. از همین رو به نظر می‌رسد داعش در تلاش برای انتخاب جانشین البغدادی است». گفته می‌شود تعداد اندکی قادرند جانشین بغدادی شوند. هشام الهاشمی، کارشناس مسائل عراق در این باره به الجزیره گفت: «در حال حاضر ابوعثمان التونسی و ابوصالح الجوزراو؛ همانی که از او تحت عنوان حاج عبداله نیز یاد می‌شود؛ دو نامزدی هستند که به شکلی بالقوه توانایی جانشینی رهبر داعش را دارند.» الهاشمی در عین حال به تشکیل کمیته‌ای برای انجام این مسئله اشاره کرد، اما بر این نکته تاکید داشت که این دو چهره به‌واسطه آن که شهروندان عراق و سوریه نیستند، شاید نتوانند مسئولیت هولناک البغدادی را عهده‌دار شوند. این مسئله می‌تواند برای داعش به چالش جدی تبدیل شود. 

بحران جانشینی

جواد تمیمی، استاد دانشگاه و فعال در حوزه مطالعات برای مقابله با تروریسم می‌گوید حاج عبدالله تنها گزینه داعش است. او تنها کسی است که اسناد محرمانه این گروه را در اختیار دارد و مدت‌ها در قامت معاون رهبر بغدادی فعالیت داشته است. گمانه‌زنی‌ها حاکی از آن است که عبدالله قداش، افسر پیشین عراقی که با البغدادی در اردوگاه بوکای عراق زندانی بود، شانس زیادی برای رهبری این گروه تروریستی داراست. به باور اسامه بن جاوید «‌قداش پیش از آن که ترامپ خبر کشته شدن بغدادی را اعلام کند، توسط بازوی تبلیغاتی داعش به عنوان رهبر جدید برگزیده شده بود.» با این حال هنوز ناظران نمی‌دانند که آیا قداش هنوز زنده است یا خیر. اما گروهی دیگر می‌گویند این خبر جعلی است. الهاشمی با استناد به منابع اطلاعاتی عراق می‌گوید این فرد کشته شده است. فارغ از گمانه‌زنی‌ها هر کسی که رهبری داعش را عهده‌دار شود، در حقیقت رهبر سازمانی فرسوده با سلول‌هایی مرده و در عین حال پراکنده شده است. در ماه‌های اخیر اختلاف‌ها میان اعضای ارشد داعش اوج گرفته است تا جایی که بسیاری از اعضای این گروه تروریستی بغدادی را به واسطه نابودی این گروه و فرارش سرزنش می‌کردند. حسن هانی، تحلیلگر مسائل سیاسی در عمان می‌گوید: «مرگ بغدادی زمینه‌ساز تغییر بنیادین در داعش نخواهد شد، حتی ممکن است کار این گروه را آسان‌تر کند، چرا که تا به امروز آنها وظیفه دشوار حراست از رهبرشان را بر عهده داشته‌اند». نات روسنبلت، محقق رادیکالیسم نیز می‌گوید مرگ داعش هم موجب احیای ساختارهای داعش می‌شود و هم رقابت‌های سایر گروه‌های تروریستی چون تحریر الشام یا حارس الدین را تشدید خواهد کرد؛ گروه‌هایی که تا پیش از این بر شکست داعش تمرکز داشتند. فارغ از این تحلیل‌ها طبیعتا مرگ بغدادی ضربه سهمگینی بر پیکره این گروه ترویستی وارد کرد، اما این به معنای پایان داعش نیست و همان‌گونه که رهبران جهان و بسیاری از تحلیلگران گفتند، احتمال ظهور داعش در چارچوب ساختاری تازه و رهبری دیگر زیاد است.