علی بیت‌اللهی، عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی: فرونشست زمین صبح جمعه پنجم مرداد امسال در میدان ونک حادثه‌آفرین شد. حالا نتیجه بحران آب و تخریب سفره‌های زیرزمینی به کلان‌شهرها و خیابان‌های پرجمعیت پایتخت رسیده است.
آغاز فرونشست زمین از دهه 50
با شروع کسری آب زیرزمینی از اواسط دهه 50، آهنگ شروع فرونشست زمین در سرزمین ایران آغاز شد. آنچه در ایران در اواسط دهه 70 رخ می‌دهد، تغییر قابل ملاحظه گرادیان افت سطح آب‌های زیرزمینی به‌طور کلی است که تا زمان حاضر این روند استمرار دارد. تغییر گرادیان سالانه کسری مخزن از یک متر در سال در بازه زمانی 1375-1356 به ۴.۸ متر در سال در بازه زمانی 1400-1375 رسیده که این مسئله هم‌زمان با افزایش جمعیت و توسعه ارکان کشاورزی و صنعتی کشور منجر به افزایش فشار بر آب‌های شیرین تجدیدپذیر زمینی و بیلان منفی آبخوان‌های سرزمین ایران شده است.
چند تجربه موفق جهانی برای مهار فرونشست زمین
فرونشست زمین هرچند پدیده‌ای انسان‌ساخت است، اما امکان کنترل روند و کاهش خطرات آن وجود دارد. به عنوان مثال، براساس مطالعه‌ای که در «دانشگاه رمخامهائنگ» بانکوک انجام شده است، نرخ فرونشست زمین در شرق بانکوک تایلند و در فاصله سال‌های ۱۹۷۸ تا ۲۰۰۰ میلادی، از ۹.۷ سانتی‌متر در سال به ۱.۳ سانتی‌متر در کاهش داشته است. همچنین مطالعه «خی چون‌هه و همکاران، 2019» در شانگهای چین نشان می‌دهد که مدیریت فرونشست زمین از 1921 تا 2013 و به بعد، منجر به کاهش نرخ فرونشست زمین در این مناطق شده است. مطالعه «یی لیو و همکاران، 2019» در تگزاس آمریکا هم حاکی از آن است که سطح آب زیرزمینی با هدف کنترل فرونشست زمین در منطقه هوستون-گالوستون ناحیه تگزاس آمریکا مدیریت شده است یا مطالعه «یی لیخین و همکاران، 2011» در تیاجین چین نشان می‌دهد که فرونشست زمین با کنترل میزان پمپاژ آب‌های زیرزمینی در تیانجین چین کنترل شده است و پژوهش «کانتکو و تویوتا، 2011» در توکیو ژاپن نتیجه مشابهی دارد و حاکی از آن است که تغییرات فرونشست زمین با تغییرات سطح آب زیرزمینی در شرق توکیو رخ داده و فرونشست زمین در این منطقه از 12 سانتی‌متر در سال کاملا متوقف شده و به صفر رسیده است.
تجربیات موفق جهانی و دانش بالای متخصصان کشور در زمینه فرونشست زمین، این امکان را متصور می‌کند که می‌توان روند توسعه‌ای پدیده «فرونشست زمین» را در پهنه‌های فرونشستی کشور که به طور عمده در همه استان‌های کشور گسترده‌اند، کنترل و حتی متوقف کرد. با توجه به این امید و امکان و احتمال موفقیت و در بدو شکل‌گیری و فعالیت دولت چهاردهم، این نوشتار
به عنوان درخواست یا پیشنهاد یا گوشزدی به مسئولان محترم تصمیم‌گیر، تهیه و تدوین شده است که شاید آرزوی ما کارشناسان این رشته که نزدیک به 30 سال عمر کارشناسی خود را در شناسایی و تبیین و هشدار خطرات فرونشست زمین صرف کرده‌ایم، برای شروع اقدامات ملموس با هدف کنترل فرونشست زمین و کاهش خطرات آن جامه عمل بپوشد. با ذکر این نکته مهم که خوشبختانه بستر قانونی اقدام کاهش خطر فرونشست زمین در بطن قانون مدیریت بحران کشور (مصوبه 1398) در بند ض ماده 14 آن نیز فراهم است.
مخاطرات ناشی از فرونشست زمین
بی‌تردید مهم‌ترین اثر زیان‌بار فرونشست زمین، آثار زیان‌بار زیست‌محیطی به معنی اعم آن است. بر اثر افت سطح آب زیرزمینی و شروع تراکم لایه‌های زیر‌سطحی، میزان نفوذپذیری و قابلیت انتقال محیط زیر‌سطحی و آبرفتی به طور قابل ملاحظه‌ای رو به کاهش گذاشته، میزان تخلخل لایه‌ها کم و امکان آبگیری مجدد آنها به تدریج از بین می‌رود. در این حالت، آبخوان استعداد ذخیره و انتقال آبی خود را از دست داده و به دیگر سخن، محیط‌زیست کشور با مرگ آبخوان‌ها مواجه خواهد شد.
نفوذناپذیرشدن لایه‌های آبرفتی، منجر به گسترش روانات‌های سطحی و جریانات سیلابی در دشت‌ها و فرسایش شدید خاک مغذی و زراعی شده است (خاکی که برای تشکیل یک سانتی‌متر آن صدها سال زمان لازم است) و چهره دشت‌های سرسبز و حاصلخیز سرزمین ایران را در صورت عدم اتخاذ تمهیدات جدی کاهش خطرات فرونشست زمین، به بیابان و کویر شبیه
خواهد کرد.
این فرایندها بی‌تردید بزرگ‌ترین و مخرب‌ترین خطر فرونشست زمین است، به‌طوری‌که با گذشت زمان و تحکیم کامل آبرفت، حتی در صورت مساعدشدن شرایط اقلیمی و افزایش نزولات جوی، دیگر امکان تغذیه مجدد آبخوان وجود نخواهد داشت؛ چرا‌که محیط نفوذناپذیر و فاقد قابلیت انتقال آب زیرزمینی شده است.
همچنین افت سطح آب علاوه‌بر فرونشست زمین که یکی از چالش‌های بزرگ در سرزمین است، منجر به ضرورت استحصال آب زیرزمینی از افق‌های پایین‌تر عمقی شده و با توجه به افزایش عمومی میزان ملحیت (salinity) با عمق در لایه‌های آبدار، میزان شوری (اندیس EC با واحد میکروزیمنس بر سانتی‌متر) افزایش داشته و به عبارت دیگر، کیفیت آب‌های زیرزمینی کاهش می‌باید. براساس آمار سال 1398 معاونت حفاظت و بهره‌برداری شرکت مدیریت منابع آب ایران، از سال 1361 تا 1397 (بازه زمانی 35ساله) میزان متوسط EC آب‌های زیرزمینی ایران از حدود دوهزارو 100 به چهارهزارو 200 میکروزیمنس بر سانتی‌متر رسیده است. افزایش شوری آب استحصالی، خاک‌های کشاورزی سطحی را تحت تأثیر قرار داده و راندمان و کیفیت کلی کشاورزی را کاهش می‌دهد.