نادر نینوایی: در جهان امروز که جابه‌جایی آزاد افراد نقش مهمی در اقتصاد، سیاست، فرهنگ و گردشگری ایفا می‌کند قدرت گذرنامه‌ها به‌عنوان یکی از شاخص‌های مهم قدرت نرم کشورها مطرح است. گذرنامه‌ای که دسترسی آسان و بدون محدودیت به کشورهای دیگر را فراهم کند نه‌تنها نمایانگر جایگاه بین‌المللی آن کشور بوده بلکه در تسهیل تبادلات تجاری و گردشگری نقش کلیدی دارد. شاخص گذرنامه هنلی که هرساله رتبه‌بندی کشورها را براساس تعداد کشورهایی که شهروندان آنها می‌توانند بدون ویزا یا با ویزای ورود آزادانه به آن سفر کنند، منتشر می‌کند آینه‌ای از جایگاه ایران در عرصه گردشگری نیز به شمار می‌رود.
ایران در این گزارش با رتبه ۹۸ و امکان سفر بدون ویزا یا با ویزای ورود به ۴۱کشور درمیان کشورهایی قرار دارد که نتوانسته‌اند جایگاه مناسبی برای خود در این فهرست فراهم کنند. با این همه اگرچه این رتبه به هیچ‌وجه مطلوب نیست اما باتوجه به تغییرات منطقه‌ای و سیاست‌های متنوع فرصت‌هایی برای ارتقای جایگاه گذرنامه ایران وجود داشته که انتظار می‌رود از این فرصت‌ها به درستی بهره گرفته شود. در تازه‌ترین نسخه این شاخص برای سال۲۰۲۵ تحولات قابل‌توجهی در رتبه‌بندی گذرنامه‌ها مشاهده می‌شود. آمریکا که بیش از دو دهه در جمع ۱۰کشور برتر حضور داشت اکنون با افتی محسوس به جایگاه دوازدهم تنزل یافته است. این افت پیامد سیاست‌های سختگیرانه و تغییر در معافیت‌های ویزا توسط برخی کشورهاست که موجب کاهش دسترسی شهروندان آمریکایی به مقاصد مختلف شده است. در مقابل کشورهای آسیایی مانند سنگاپور، کره‌جنوبی و ژاپن با تقویت دیپلماسی و سیاست‌های بازتر در صدر جدول قرار داشته و نشان از تغییر محور قدرت نرم جهانی به سمت شرق دارند.
کاهش رتبه آمریکا و رشد گذرنامه‌های آسیایی
همانطور که ذکر شد براساس گزارش تازه‌ترین شاخص گذرنامه هنلی در سال۲۰۲۵ گذرنامه ایالات‌متحده آمریکا پس از دو دهه حضور مستمر در میان ۱۰کشور برتر برای نخستین‌بار از این جمع خارج شده است. دلیل این افت جایگاه سیاست‌های تغییر یافته ویزا در کشورهای مختلفی مانند برزیل، ویتنام و پاپوآ گینه نو است که معافیت ویزای آمریکا را لغو کرده‌اند. اعمال محدودیت‌های جدید سفر در اتحادیه اروپا و بریتانیا نیز بر کاهش امتیاز گذرنامه آمریکا تاثیرگذار بوده است.
در مقابل کشورهای آسیایی و برخی کشورهای خاورمیانه همچون سنگاپور، کره جنوبی، ژاپن و امارات متحده عربی رشد قابل ملاحظه‌ای در دسترسی بدون ویزا به کشورهای دیگر داشته‌اند. سنگاپور با امکان سفر بدون ویزا به ۱۹۳ کشور کره‌جنوبی با ۱۹۰ و ژاپن با ۱۸۹کشور در صدرجدول قرار دارند. این تغییرات نشان‌دهنده تمرکز روزافزون بر دیپلماسی منطقه‌ای و سیاست‌های بازتر جهت تسهیل جابه‌جایی افراد است.
گذشته از این چین نیز با سیاست‌های جدید معافیت ویزا برای اتباع کشورهای اروپایی، آمریکای جنوبی و منطقه خلیج فارس پیشرفت قابل توجهی از رتبه۹۴ در سال۲۰۱۵ به رتبه۶۴ در سال ۲۰۲۵ داشته است. امارات نیز با صعود ۳۴پله‌ای جایگاه هشتم را به دست آورده است. در عین حال بریتانیا که زمانی در صدر بود دو پله سقوط کرده و اکنون هشتم است.
باید در نظر داشت که گذرنامه ایران با امکان سفر بدون ویزا یا ویزای ورود به ۴۱ کشور رتبه۹۸ را کسب کرده است. از سوی دیگر پایین‌ترین رتبه‌ها متعلق به کشورهای جنگ‌زده و درگیر بحران‌های سیاسی مانند افغانستان، سوریه و عراق است که شهروندان آنها تنها به تعداد محدودی کشور دسترسی بدون ویزا دارند. این اختلاف وسیع میان گذرنامه‌های قدرتمند و ضعیف جهان اهمیت سیاست‌های مهاجرتی و دیپلماسی در شکل‌دهی به قدرت نرم را به خوبی نشان می‌دهد.
تحلیل جایگاه پایین گذرنامه ایران و پیامدهای آن بر صنعت گردشگری
براساس جدیدترین گزارش شاخص هنلی برای سال۲۰۲۵ گذرنامه ایران با امکان سفر بدون ویزا یا دریافت ویزای هنگام ورود به تنها ۴۱کشور در رتبه۹۸ جهان قرار گرفته است. اگرچه این رتبه در مقایسه با برخی سال‌های پیش کمی بهبود یافته اما همچنان حاکی از محدودیت شدید در آزادی جابه‌جایی بین‌المللی برای شهروندان ایرانی است.
این رتبه‌بندی صرفا بازتابی از سیاست‌های ویزا نبوده بلکه بازتابی از روابط بین‌المللی، سطح اعتماد دیپلماتیک، توافق‌های دو یا چندجانبه و تصویر جهانی کشور است. بنابراین جایگاه پایین ایران در این فهرست نه‌تنها بر زندگی شهروندان تاثیر گذاشته بلکه پیامدهای مستقیم و غیرمستقیمی برای صنعت گردشگری نیز دارد؛ صنعتی که یکی از راه‌های نسبتا ارزان و سریع برای تنوع‌بخشی به اقتصاد کشورها و افزایش درآمدهای ارزی به شمار می‌رود. نخستین پیامد جایگاه پایین گذرنامه ایران ایجاد مانع در تبادلات گردشگری ورودی و خروجی است. بسیاری از آژانس‌های مسافرتی و فعالان گردشگری در ایران از مشکلات مداوم برای اخذ ویزا برای مشتریان خود به‌ویژه در سفرهای تفریحی، فرهنگی و نمایشگاهی گلایه دارند. این محدودیت‌ها باعث کاهش تمایل ایرانیان به سفرهای بین‌المللی و در نتیجه کاهش درآمدهای فعالان گردشگری ایران می‌شود. این درحالی است که افزایش سفرهای خارجی به‌ویژه به کشورهای همسایه می‌توانست موجب رشد تجربه گردشگری، تعامل فرهنگی و تقویت بخش‌خصوصی شود.
از سوی دیگر رتبه پایین گذرنامه پیامدهایی برای جذب گردشگران ورودی به ایران نیز دارد. در ارزیابی‌های جهانی یکی از مولفه‌های اصلی جذابیت یک مقصد گردشگری سهولت سفر از منظر روادید، روابط دیپلماتیک و امنیت است. کشورهایی که شهروندانشان دسترسی محدودی به ایران یا روابط سیاسی شکننده‌ای با تهران داشته تمایلی به فرستادن گردشگران ندارند. حتی برای کشورهای علاقه‌مند به بازدید از ایران نبود توافقات دوجانبه برای لغو ویزا یا صدور ویزای فرودگاهی مانعی جدی محسوب می‌شود. گردشگران ترجیح می‌دهند به کشورهایی سفر کنند که فرآیند اخذ ویزا برای آنها ساده، ارزان و شفاف باشد.
افزون بر این موارد تصویر بین‌المللی ایران در فضای رسانه‌ای و دیپلماتیک نیز در جایگاه گذرنامه‌اش بازتاب یافته است. تصویری که با تبلیغات منفی و تنش‌های سیاسی مخدوش شده و اثر مستقیمی بر صنعت گردشگری دارد. در دنیای امروز گردشگری تنها به جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی متکی نبوده بلکه ادراک جهانی از امنیت سفر و پذیرش بین‌المللی نقش کلیدی در تصمیم‌گیری گردشگران دارد.
در نهایت پایین بودن رتبه گذرنامه ایران نشان‌دهنده فرصتی از دست رفته برای پیوند با اقتصاد جهانی از طریق گردشگری است. برای ارتقای این جایگاه و بهره‌گیری از ظرفیت عظیم ایران در حوزه گردشگری نیاز به اصلاحات در دیپلماسی روادیدی، توافقات دوجانبه، توسعه زیرساخت‌های صدور ویزای الکترونیکی و اعتمادسازی در سطح جهانی داریم. بدون چنین اصلاحاتی ایران از رقابت جهانی در صنعت گردشگری عقب خواهد ماند و ظرفیت‌های ارزآور آن بدون استفاده باقی می‌ماند.
آینده قدرت گذرنامه‌ها و پیامدهای ژئوپلیتیک
تحولات اخیر در رتبه‌بندی گذرنامه‌ها تصویری واضح از تغییرات ژئوپلیتیکی و سیاست‌های مهاجرتی کشورهای جهان ارائه می‌دهد. سقوط آمریکا از جمع ۱۰کشور برتر گذرنامه نه صرفا یک تغییر عددی بلکه نشانه‌ای از تحولات عمیق‌تر در قدرت نرم و نفوذ جهانی این کشور است. سیاست‌های سختگیرانه مهاجرتی و لغو معافیت‌های ویزا توسط چندین کشور نشان‌دهنده چرخشی در رویکردهای بین‌المللی به مساله جابه‌جایی افراد و تاثیر مستقیم آن بر جایگاه کشورهای قدرتمند جهانی است.
از سوی دیگر صعود چشمگیر کشورهای آسیایی به ویژه سنگاپور، کره‌جنوبی و ژاپن نمایانگر قدرت رو به رشد این منطقه در عرصه جهانی است. این کشورها با اتخاذ سیاست‌های باز و همکاری‌جویانه در زمینه صدور ویزا موفق به افزایش دسترسی شهروندان خود به بازارهای بین‌المللی و تقویت قدرت نرم شده‌اند. امارات متحده عربی و چین نیز نمونه‌های بارز استفاده هوشمندانه از دیپلماسی اقتصادی و منطقه‌ای برای ارتقای جایگاه گذرنامه‌های خود هستند. در این میان جایگاه ایران نشان‌دهنده وضعیت پیچیده‌ای است که در آن ظرفیت‌های بالقوه زیادی وجود دارد اما موانع سیاسی، اقتصادی و منطقه‌ای محدودیت‌هایی را بر آزادی جابه‌جایی ایجاد کرده‌اند. ارتقای رتبه گذرنامه ایران می‌تواند با گسترش توافق‌های دوطرفه، بهبود روابط دیپلماتیک و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین ویزا همچون ویزای الکترونیکی و تسهیل روند صدور ویزا حاصل شود. این موضوع نه‌تنها در افزایش آزادی سفر شهروندان ایرانی موثر بوده بلکه می‌تواند در بهبود تصویر بین‌المللی کشور نیز نقش مهمی ایفا کند.
شکاف عمیق میان قدرتمندترین و ضعیف‌ترین گذرنامه‌ها همچنین هشدار روشنی است درباره نابرابری‌های جهانی و تاثیر بحران‌های سیاسی و امنیتی بر حقوق اولیه شهروندان برای حرکت آزادانه. بنابراین آینده قدرت گذرنامه‌ها نه‌تنها تابع سیاست‌های مهاجرتی بلکه تابع توانایی کشورها در مدیریت روابط بین‌المللی، دیپلماسی اقتصادی و حفظ امنیت داخلی و منطقه‌ای خواهد بود.
در نهایت تحول در این شاخص‌ها یک پیام مهم برای سیاست‌گذاران جهانی دارد و آن اینکه در دنیای به هم پیوسته امروز باز بودن مرزها و تسهیل جابه‌جایی افراد کلید حفظ نفوذ و قدرت نرم کشورهاست و هر‌گونه سیاست محدودکننده می‌تواند باعث تضعیف جایگاه جهانی آنها شود.