پس از مدت‌‌‌ها کشمکش، رهبران اتحادیه اروپا بر سر ممنوع کردن واردات اکثریت قریب به اتفاق نفت روسیه در این منطقه به توافق رسیدند. این خودتحریمی اروپاییها قرار است تمام واردات دریایی نفت و فرآورده‌‌‌های نفتی روسیه را هدف قرار دهد، اما برنامه‌‌‌ای برای توقف عرضه از طریق خطوط لوله ندارد. مقامات اروپایی ادعا می‌کنند که با ممنوعیت واردات محموله‌‌‌های دریایی نفت خام و فرآورده‌‌‌های نفتی روسیه حدود دوسوم صادرات مسکو به اروپا کاهش می‌‌‌یابد.
آنها همچنین می‌‌‌گویند میزان باقی‌‌‌مانده که مربوط به خط لوله دروژبا است نیز با قطع برداشت آلمان و لهستان، منجر به کاهش ۹۰درصدی صادرات طلای سیاه روسیه به اروپا می‌شود. با این حال، اقدام اروپاییها باعث روانه شدن بشکه‌‌‌های بیشتری از نفت خام روسیه به سوی بازار آسیا، بالاخص چین و هند می‌شود که می‌تواند بر تلاش‌‌‌های ایران برای صادرات نفت در دوران تحریم نیز اثرات جدی داشته باشد. در سمت دیگر نیز احتمالا کشورهای اروپایی برای تامین نفت خام موردنیاز خود به مشکل برخواهند خورد، زیرا پالایشگاه‌‌‌های پرشماری در لهستان، آلمان، مجارستان، جمهوری چک، اسلواکی و بلغارستان به مدت دهه‌‌‌ها از نفت باکیفیت و نسبتا ارزان اورال روسیه استفاده کرده‌‌‌اند و حالا جایگزینی آن در شرایط کنونی بازار، بسیار دشوار و چالش‌برانگیز خواهد بود. در شرایط کنونی بازار طلای سیاه که توازن میان عرضه و تقاضا بسیار شکننده است و تولیدکنندگان اوپکی نیز قصد ندارند تولید خود را افزایش دهند؛ مشتریان اروپایی کار بسیار دشواری برای یافتن منابع جایگزین مطمئن، باکیفیت و مقرون به صرفه خواهند داشت. این به آن معناست که بازار جهانی نفت خام ممکن است در آستانه بحرانی تازه و خطرناک‌‌‌تر باشد. چنین وضعیتی در بازار نیز به افزایش هر چه بیشتر قیمت‌ها دامن خواهد زد و به نظر میرسد که برخی از کشورهای اروپایی باید آماده شرایط سختی از نظر تامین انرژی و وضعیت تورم شوند.
در چنین شرایطی با اعلام خبر موافقت اعضای اتحادیه اروپا با کاهش واردات نفت از روسیه، بهای شاخص‌‌‌های نفتی آتی برجسته بازار افزایش یافت. تا زمان تنظیم این گزارش در ساعت ۱۶:۳۰ روز سه‌‌‌شنبه، بهای هر بشکه نفت خام وست تگزاس اینترمدییت با رشدی ۴۴/ ۳دلاری به ۵۱/ ۱۱۸ دلار رسید که نمایانگر صعود ۳درصدی قیمت این شاخص نسبت به جلسه معاملاتی پیشین است. همچنین شاخص نفتی برنت نیز با افزایشی ۳۵/ ۱درصدی به بهای ۳۱/ ۱۲۳ دلار بر بشکه معامله می‌شود. گفتنی است بهای هر بشکه نفت برنت در معاملات روز گذشته تا ۱۰/ ۱۲۴ دلار نیز پیش‌‌‌روی کرد که بالاترین قیمت ثبت‌شده این شاخص از روز ۹ مارس تاکنون است.
گام بلند اروپا برای ممنوع کردن نفت روسی
شارل میشل، رئیس شورای اروپایی در ساعات پایانی دوشنبه‌شب و در جریان اولین روز نشست فوق‌‌‌العاده سران اتحادیه در بروکسل، خبر توافق بر سر ممنوعیت نفت روسی از ابتدای ۲۰۲۳ را اعلام کرد. میشل در ادامه با اشاره به اینکه چند هفته دیگر زمان لازم است تا بتوان تصمیم نهایی در این‌باره را گرفت، گفت اروپا با این اقدام جدید سیگنال بسیار قوی فرستاده است. او گفت: «اروپا با اعمال این ممنوعیت، بیش از دوسوم واردات نفت روسیه را کاهش می‌دهد، منابع مالی عظیم ماشین جنگی پوتین را قطع می‌کند و فشار حداکثری برای توقف جنگ را به روس‌‌‌ها وارد می‌کند.» به گزارش یورونیوز، این اقدام بخشی از بسته ششم تحریم‌‌‌های اتحادیه اروپا در راستای نابود کردن و ضربه زدن به اقتصاد روسیه است که شامل اخراج اسبربنک، بزرگ‌ترین بانک این کشور از سیستم سوئیفت و تحریم برخی شخصیت‌‌‌های روس می‌شود.
ایده اولیه ممنوعیت واردات نفت در بسته ششم تحریمی را ۴ هفته پیش، اورسولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپایی مطرح کرد و به دنبال آن بود که تا پایان سال‌جاری میلادی، واردات نفت از روسیه توسط اروپا متوقف شود. اما بلافاصله پس از آن کشورهای جمهوری چک، اسلواکی، بلغارستان و مجارستان نگرانی و مخالفت خود با چنین طرحی را مطرح کردند و گفتند آنها برای انطباق دادن خود با چنین تحریم‌‌‌هایی، به زمان بیشتری نیاز دارند. مجارستان در هفته‌‌‌های اخیر با مقاومت بر سر موضع خود و مخالفت شدید با چنین ممنوعیتی، اتحادیه اروپا را وادار کرد پس از چند دور مذاکرات فشرده و ناموفق، در آخرین لحظه دست‌نخورده باقی ماندن واردات از طریق خط لوله دروژبا را بپذیرد. گفتنی است که حدود دوسوم نفت وارداتی روسیه به اتحادیه اروپا از طریق بنادر جابه‌‌‌جا می‌شود و بقیه نیز مستقیما از طریق خط لوله دروژبا به دست مصرف‌کنندگان میرسد. این خط لوله مجرای عظیمی است که به طور مستقیم پالایشگاه‌‌‌های نفت در لهستان، مجارستان، اسلواکی، جمهوری چک و آلمان را تغذیه می‌کند. پالایشگاه‌‌‌های این کشورها از دوران اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی که خط لوله دروژبا ساخته و راه‌‌‌اندازی شد، همواره به تحویل قطعی، مطمئن و نسبتا ارزان نوع خاصی از نفت روسیه عادت کرده بودند.
نقش کلیدی معافیت تحریمی دروژبا
حالا که اروپاییها به دنبال قطع دوسوم واردات نفت از روسیه هستند، یک‌سوم باقی‌‌‌مانده که از طریق دروژبا منتقل می‌شود، نقشی تعیین‌‌‌کننده خواهد داشت؛ زیرا آلمان و لهستان گفته‌‌‌اند تا پایان سال خرید خود از روسیه را متوقف می‌کنند که به معنای عدم‌دریافت نفت از طریق خط لوله در این دو کشور است و چنین تصمیمی می‌تواند واردات نفت از روسیه را تا ۹۰درصد کاهش دهد. آلمان و لهستان بزرگ‌ترین دریافت‌کنندگان نفت روسیه از طریق دروژبا هستند و تصمیم آنها از این نظر مهم است. از سوی دیگر، اروپا می‌‌‌خواهد تا
۸ ماه دیگر واردات فرآورده‌‌‌های نفتی و محصولات پالایشی روسی را هم متوقف کند؛ در حالی که ارقام یورواستات نشان می‌دهد این اتحادیه روزانه بیش از ۸۰۰هزار بشکه گازوئیل، نفتا و نفت کوره را در سال ۲۰۲۰ از روسیه وارد کرد که بیش از ۵۵درصد آن گازوئیل بوده است. ممنوعیت‌‌‌های ملایم نفتی باعث می‌شود کشورهای اتحادیه اروپا که به جریان نفت خط لوله دروژبا متکی هستند، بتوانند وضعیت را برای تغییر منابع خود بهتر مدیریت کنند. اما اوضاع برای آلمان و لهستان دشوارتر خواهد بود و آنها احتمالا امیدوار به تامین منابع خود از خطوط لوله دیگر در گدانسک لهستان و روستوک آلمان هستند. با این حال، مشکلات لجستیکی باعث می‌شود کار چند پالایشگاه آلمانی در مسیر خط لوله دروژبا، برای جبران کامل نفت ا‌زدست‌رفته روسیه بسیار دشوار باشد.
علاوه‌بر مسائل لجستیکی، پالایشگاه‌‌‌ها با بحران جایگزینی نفت خام باکیفیت و نسبتا ارزان اورال نیز مواجه خواهند شد. نفت اورال روسیه یک شاخص نفت خام متوسط ترش است و تلاش برای جایگزینی نفت خام ورودی به پالایشگاه‌‌‌ها می‌تواند بر بازدهی آنها تاثیر بگذارد؛ خصوصا که در شرایط کنونی بازار، خرید شاخص‌‌‌های باکیفیت برای جایگزینی نفت اورال روسیه، کار بسیار دشواری است و احتمالا گرانتر از همیشه نیز خواهد بود. این در حالی است که نفت شیل ایالات متحده نمی‌تواند جایگزین مناسبی برای تامین خوراک نفتی پالایشگاه‌‌‌ها باشد.
اوپک، چین و هند به خواسته‌‌‌های غرب توجه نمی‌‌‌کنند
چالش کلیدی دیگر، این است که آیا در حال حاضر اساسا ظرفیت مازاد کافی در صنعت نفت برای تامین طلای سیاه جایگزین برای خریداران اروپایی وجود دارد یا خیر. براساس داده‌‌‌های آژانس بین‌المللی انرژی، اعضای اوپک در حال حاضر ۱۲/ ۴میلیون بشکه ظرفیت اضافی دارند و با در نظر گرفتن ایران، این رقم تا ۴/ ۵میلیون بشکه در روز نیز افزایش می‌‌‌یابد. همچنین ایالات متحده نیز در صورت اراده تولیدکنندگان، می‌تواند تا ۸۴۰هزار بشکه به تولید روزانه خود بیفزاید.
با این حال، کاملا مشخص است که اعضای اوپک هیچ تمایلی به استفاده از ظرفیت مازاد خود ندارند و می‌‌‌گویند نوسانات بازارها بیش از آنکه به دلیل عدم‌تعادل در عرضه و تقاضا باشد، منعکس‌‌‌کننده ریسک‌‌‌های ژئوپلیتیک است. همچنین روسیه نیز به عنوان یکی از رهبران کلیدی اوپک‌پلاس، بر سیاستگذاری این گروه تاثیر مستقیم و جدی دارد. مهم‌ترین متحدان روسیه در اوپک، یعنی عربستان سعودی و امارات متحده عربی کشورهایی هستند که بیشترین ظرفیت مازاد را در اختیار دارند؛ آنها نیز از سیل پترودلارهای ناشی از جنگ اوکراین و تحریم روسیه خوشحالند و از این رو، بعید به نظر میرسد که این کشورها برای جبران قطع عرضه روسیه، شیرهای نفت خود را باز‌کنند. در چنین سناریویی، کشورهای اروپایی در نتیجه خودتحریمی مجبورند به جای اتکا بر تامین‌‌‌کنندگان مطمئن، به دنبال جذب بشکه‌‌‌های اضافه و سرگردان در بازار باشند و به تغییر معنادار زنجیره عرضه در بازار دل ببندند.
همچنین تصمیم اتحادیه اروپا برای کاهش ۹۰درصدی واردات نفت خود از روسیه، روند کنونی سرازیر شدن طلای سیاه روس‌‌‌ها به مشتریان آسیایی چون هند و چین را تسریع خواهد کرد، خصوصا اینکه در حال حاضر هر دو کشور تمایل ویژه‌‌‌ای به بشکه‌‌‌های نفت روسی دارند؛ زیرا چین در حال بازگشایی بخش بزرگی از اقتصاد خود پس از قرنطینه‌‌‌های سختگیرانه اخیر کوویدی است و هند نیز تحت فشار هزینه‌‌‌های سرسام‌آور واردات انرژی و تورم در نتیجه افزایش بهای سوخت است. در ماه‌‌‌های آتی، چین و هند بی‌‌‌تردید خریدهای خود از روسیه را به‌طور معناداری افزایش خواهند داد، زیرا با کاهش خرید اروپا در ۶ ماه آتی، روس‌‌‌ها مجبور خواهند بود بشکه‌‌‌های نفت اضافه خود را با تخفیف‌‌‌های بیشتری به این مشتریان بدهند. امری که می‌تواند مانند ۴ ماه گذشته، به تحت‌فشار قرار گرفتن نفت ایران در بازار غیررسمی نفت منجر شود و کاهش خرید پالایشگران چینی را به دنبال داشته باشد.
ریسک تشدید بحران در نتیجه تحریمها
در چنین وضعیتی، احتمالا بازار جهانی نفت برای بار دیگر تعادل خود را از دست خواهد داد و تکاپوی دشوار اروپاییها برای یافتن نفت خام جایگزین، به افزایش مجدد قیمت‌ها دامن خواهد زد و بحران انرژی فاجعه‌‌‌باری که دامن‌‌‌گیر جهان و بالاخص اقتصادهای غربی شده را تا بدترین سطوح تشدید کند. از طرف دیگر نیز با افزایش مداوم قیمت‌ها در بازار و رشد هر چه بیشتر خریدهای چین و هند از مسکو، بعید به نظر میرسد روسیه آسیبی بسیار عمیق و جدی از تحریم اروپا ببیند یا به فکر تغییر استراتژی نظامی خود در اوکراین باشد.
هر چند در حال حاضر خطر بالقوه تحریم‌‌‌های ثانویه علیه نفت روسیه توسط آمریکا وجود دارد، اما چنین سناریویی بسیار بعید است؛ چرا که حتی بدون تحریم‌‌‌های ثانویه، حذف بخشی از نفت روسیه در بازار به افزایش مجدد قیمت‌ها و در نتیجه آن تشدید بحران تورم تا بدترین سطوح منجر خواهد شد، از این‌رو می‌توان گفت که نفت روسیه از بازار حذف‌ناشدنی است و برای جلوگیری از بحرانی که اقتصاد جهان را با آسیب‌‌‌های وحشتناکی روبهرو کند، روسیه باید سهم خود در بازار جهانی را حفظ کند. حفظ نسبی سهم روسیه در بازار جهانی حتی با وجود کاهش میزان صادرات نفت خام این کشور، به معنای افزایش مداوم درآمدهای نفتی مسکو خواهد بود؛ زیرا رشد قیمت‌ها به گونه‌‌‌ای است که کاهش میزان صادرات را هم پوشش می‌دهد و روس‌‌‌ها می‌توانند به روند افزایش درآمد نفتی خود ادامه دهند. روندی که از ابتدای جنگ اوکراین و تحریم‌‌‌های غربی کلید خورد و درآمد روسیه از منابع انرژی را هر ماه افزایش داد؛ به گونه‌‌‌ای که در ماه آوریل روسیه رکورد تاریخی از نظر درآمدهای نفتی را به ثبت رساند و انتظار می‌رود این رکورد تاریخی در ماه مه نیز شکسته شود.
منبع: دنیای اقتصاد