عرفان ناظریه – برخی از بازیگران منطقه سعی دارند تا با استفاده از این شرایط گذار، به منافع و دستاوردهای استثنایی خود دست پیدا کنند. به‌طوری که می‌توان گفت یکی از این بازیگران، همسایه شمالی سوریه یعنی ترکیه است که احتمالا در سر دارد تا علاوه‌بر حاکم کردن نظم مطلوب منطقه‌ای خویش در خاورمیانه، جاه‌طلبی‌های فرامنطقه‌ای‌اش را نیز با تکیه بر پشتوانه تاریخی- ایدئولوژیک خود در سایر مناطق گسترش دهد. به‌طوری که اظهارنظرهای گروه‌های غیردولتی تندرو همسو با آن و صحبت‌های مقامات ارشدش، سیگنال چنین بلندپروازی‌هایی را مخابره می‌کند. موضوعی که می‌طلبد تا ایران با اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه و واقع‌گرایانه، بتواند به نحو بهتری در بازی جدید ژئوپلیتیک جاری در منطقههای پیرامونش، دست به کنشگری بزند.
رویای دیرینه اردوغان
تقریبا اگر کسی تا پیش از تحولات جاری منطقه شک داشت که ترکیه و رجالش، برنامه‌ای برای نفوذ مجدد در سرزمین‌های گذشته عثمانی و همچنین سایر سرزمین‌های ترک‌تبار را ندارند، حوادث و اتفاقات اخیر، پرده از این نیت آنکارا برداشته و این شک را به یقین تبدیل کرده است. درواقع سیاست پان‌ترکی آنکارا که حتی در برخی شرایط رنگ و بوی پان تورانی به خود نیز گرفته است، در صدد آن است تا با استفاده از شرایط آشوبناک ژئوپلیتیکی امروز خاورمیانه، اهداف خود را پیگیری کند. در این میان می‌توان به چند قرینه توجه‌برانگیز به منظور تلاش ترکیه برای احیای نفوذ در سرزمین‌های عثمانی- ترکی اشاره کرد. نخست اینکه در دوران شروع درگیری معارضان سوری با ارتش اسد و سقوط پی‌درپی شهرهایی همچون حلب، حمص و حماه، داده‌های قوی و محکمی پیرامون حمایت ترکیه از این معارضان وجود داشت. حمایت و پیوندی که هم‌اینک روز به روز بیشتر می‌توان آن را در سفرهای مقامات آنکارا همچون ابراهیم کالین، رییس سازمان اطلاعات ملی ترکیه(میت) و‌هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه مشاهده کرد.
دومین موضوع نیز به اظهارنظر یکی از گروه‌های تندرو اسلام‌گرای ترک‌تبار مربوط می‌شود. حزب اسلامی ترکستان شرقی که زادگاهش به لحاظ سرزمینی، استان سین‌کیانگ چین بوده و افراد آن شامل اویغورهای ترک‌تبار چینی می‌شوند، اواخر آذرماه اظهارات قابل‌توجهی را مطرح کردند. اعضای این گروه که هدف نهایی خود را استقلال اویغورستان از تحت حاکمیت جمهوری خلق چین اعلام کرده‌اند، بزرگ‌ترین گروه مسلح غیردولتی خارجی مقیم سوریه در دوران مبارزه با بشار اسد، رییس‌جمهوری پیشین سوریه بودند. در همین راستا و به استناد خبرگزاری ایندیپندنت، یکی از اعضای این گروه در ویدئویی اظهار می‌کند که: «ما در اینجا، در سوریه، در حمص، در حماه، برای الله می‌جنگیم. این نبرد را در شهرهای خودمان، مانند ارومچی، آکسو و کاشغر، در آینده ادامه خواهیم داد. ما کافران چینی را از سرزمین خود بیرون خواهیم کرد.»
سومین مساله نیز سخنرانی چند روز پیش رجب طیب‌اردوغان، رییس‌جمهور ترکیه است. به گزارش خبرگزاری کردپرس، وی در مراسم اهدای جوایز شورای تحقیقات علمی و فناوری ترکیه به سخنرانی پرداخت و با اشاره به نقش آنکارا در تحولات سوریه گفت: «ترکیه بزرگ‌تر از مرزهای جغرافیایی خود است. نمی‌توانیم افق‌های خود را به ۷۸۲هزار کیلومتر مربع محدود کنیم.» موضوعی که می‌توان آن را در زمینه‌های فعایت‌های فرهنگی- زبانی آنکارا در آسیای مرکزی، حضور آشکار ترکیه در تحولات قفقاز و حمایت از طرح‌هایی همچون کریدور زنگزور و میانجیگری‌های ترکیه در منازعات و اختلافات میان کشورهای آفریقایی دنبال کرد.
ایران و بازی جدید ژئوپلیتیک
در این میان اما چیزی که از همه مهم‌تر بوده، نقش و مدل کنشگری ایران در میدان جدید بازی ژئوپلیتیک منطقههای پیرامونش است. درواقع ایران به واسطه قرار گرفتن در مجاورت با چند منطقه مهم همچون خاورمیانه عربی، آسیای مرکزی و قفقاز‌جنوبی نمی‌تواند نسبت به هیچ‌کدام از آنها بی‌طرف و بی‌تفاوت باشد و لازم است تا با اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه دست به کنشگری فعال در آن مناطق بزند.
در همین راستا توجه به چند نکته برای مقابله با تهدیدات احتمالی مهم به‌نظر می‌آید. نخست اینکه رفتار ترکیه برای نفوذ در مناطق عثمانی- ترکی نه فقط به منظور احیای بنیادهای تاریخی- ایدئولوژیک آن، بلکه ابزار و وسیله‌ای به منظور کسب و تامین منافع ملی آن است. بنابراین تهران نیز باید به دور از دیدگاه‌های آرمان‌گرایانه‌محور که گاه برخی از کارشناسان آن را ارائه می‌دهند، تحلیلی واقع‌گرایانه از رفتارهای ترکیه داشته باشد و با بهره‌گیری از ابزارهای سخت و نرم خود، در منطقه قفقاز جنوبی تهدید را خنثی و در آسیای مرکزی دست به رقابت بزند.
دومین مساله مهم نیز شهر شلوغ خاورمیانه امروز است. این شرایط باید ایران را بر آن دارد تا با کسب اطلاعات لازم و اقدامات بجا از غافلگیری‌های ژئوپلیتیکی و امنیتی جلوگیری کند. در نهایت سومین موضوع مهم نیز توجه متناسب به تمامی حوزه‌های پیرامونی کشور است. باید توجه داشت که مبادا صرف بیش از حد منابع دولت در منطقه‌ای خاص، حاکمیت را از دیگر مناطق مهم همچون قفقاز جنوبی غافل کند. به هر حال جان کلام اینکه یکی از ملزومات رئال پلیتیک در خاورمیانه پرماجرا، فهم درست بازی ژئوپلیتیک و تصمیم‌گیری عقلانی در چارچوب آن است.