علی‌اکبر درزی در ه میهن نوشت: شرکت‌های پالایشی در اقتصاد ایران نقش مهمی را بازی می‌کنند؛ از تولید کالاهای استراتژیک مانند بنزین و قیر گرفته تا ارزآوری از جمله نقش‌هایی است که این شرکت‌ها در اقتصاد ایران بازی می‌کنند. این شرکت‌ها در گروه نفت و فرآوردههای نفتی حضور دارند که همواره نقش مهمی در بازار و اثرگذار بر شاخص هستند. این شرکت‌ها سودآوری خوبی داشته و در سال 1401 به‌صورت میانگین حدود 80 درصد رشد سودآوری داشتند. پالایش نفت تهران رشدی 95درصدی و پالایش اصفهان رشدی 143درصدی را تجربه کردند و هیچ شرکتی کمتر از 50 درصد رشد نداشت.
این آمار نشان از وضعیت خوب این شرکت‌ها دارد هرچند که این شرکت‌ها همواره در مورد بهای تمام‌شده اعتراض دارند و قیمت برخی از مواد اولیه خریداری‌شده را گران می‌دانند اما حاشیه سود این شرکت‌ها حدود 13 درصد است و به‌صورت میانگین حدود 90 درصد از کل تولید بهای تمام‌شده است که یک رویه معمول در هر صنعتی است. همچنین P/E گروه پالایشی یا همان فرآوردههای نفتی حدود 22/5درصد است که یکی از کمترین P بر E یا همان نسبت قیمت بر سود شناسایی‌شده شرکت است. به همین دلیل شرکت‌های پالایشی از باکیفیت‌ترین شرکت‌های بورسی هستند.
یکی از صنایع بزرگ و تاثیرگذار در بورس ایران، گروه فرآورده نفتی است که در حقیقت شرکت‌های پالایشی زیرمجموعه آن هستند. این شرکت‌ها کالاهای مختلفی را تولید و در بازارهای داخلی و خارجی به فروش می‌رسانند؛ کالاهایی مانند وکیوم باتوم، گوگرد، نفت کوره و مالچ، نفت گاز نهایی، نفت سفید، گاز مایع، سوخت جت سبک و سنگین، حلال، انواع بنزین موتور، نفتای سبک و سنگین، پروپان، لوبکات سنگین و غیره تولید می‌کنند.
ارزش بازار این گروه در حال حاضر حدود 600هزار میلیارد تومان است که با توجه به ارزش کل بازار 7297 هزار میلیاردی بورس تهران، صنعت فرآوردههای نفتی حدود 8درصد این بازار را تشکیل می‌دهد.
این گروه به یکی از مناسب‌ترین گروه‌‌های بورسی در هفته‌های اخیر لقب گرفته است چراکه به اعتقاد کارشناسان بورسی، نسبت به کل بازار سهام این صنعت رشد نکرده است بر همین اساس P/E این صنعت 22/5درصد است که یکی از کمترین نسبت‌های بازار است.
شرکت‌های بزرگی در این صنعت در ایران فعال هستند ولی پنج شرکت مهم این گروه شرکت پالایش نفت بندرعباس با نماد شبندر، شرکت پالایش نفت لاوان با نماد شاوان، شرکت پالایش نفت تبریز با نماد شبریز، شرکت پالایش نفت اصفهان با نماد شپنا و شرکت پالایش نفت تهران با نماد شتران هستند.
نگاهی به وضعیت پالایشگاه‌ها در کشور
پالایش نفت اصفهان با نماد (شپنا) از جمله شرکت‌های پالایشی بورسی است که دارای سود هر سهم 170 تومان برای سال 1401 بود. وضعیت حاشیه سود شپنا در وضعیت بهتری نسبت به سال‌های قبل قرار دارد و حدود 12 درصد است. در صورتی که حاشیه سود ناخالص این شرکت در سال ۱۴۰۰ به میزان ۸ درصد بود. این نماد در گزارش ماهانه منتهی به انتهای فروردین۱۴۰۲ نسبت به انتهای فروردین۱۴۰۱ افزایش فروش داخلی محسوسی نداشته است. درآمد ماهیانه این نماد در فروردین۱۴۰۲ نسبت به سال قبل با افزایش کمی مواجه شده است. در آخرین گزارش فعالیت ماهانه این نماد فروش داخلی ۱۸۲میلیارد تومانی همراه شده در صورتی که فروش فروردین‌ماه سال قبل آن ۱۷۰ میلیارد تومان بوده است. کارشناسان می‌گویند که خوراک شپنا نفت خام مارون اهواز (نفت سبک) است که توسط لوله‌های32 و 36اینچی به طول 430 کیلومتر وارد پالایشگاه شده و در مخازن مربوطه تصفیه می‌شود. همچنین محصول اصلی آن نفت‌گاز یا گازوئیل است که حدود 42 درصد از وزن محصولات آن را شامل می‌شود. در سال‌های گذشته این شرکت به دلیل تولید گازوئیل با گوگرد بالا از کمترین کرک ممکن برخوردار بود ولی به‌تازگی و پس از راه‌اندازی پروژه تصفیه نفت‌گاز، همه گازوئیل تولیدی، مطابق استانداردهای یورو ۵ اروپا تولید می‌شود و مقدار گوگرد ۲۳میلیون لیتر گازوئیل تولیدی، از ۱۰هزار به زیر ppm ۱۰کاهش می‌یابد که بالطبع سبب افزایش کرک اسپرد شرکت نیز می‌شود. محصول بنزین حدود 21درصد از سبد وزنی محصولات شپنا را تشکیل می‌دهد که از این مقدار حدود ۹۸درصد بنزین اکتان ۹۱ یورو۵ است که از بهترین کرک در بین سایر کرک‌های بنزین برخوردار است.
پالایش نفت تهران با نماد (شتران)؛ دیگر نماد پالایشی است که سهم آن در بازار سرمایه هم متقاضیان زیادی برای خرید دارد. نماد پالایشگاه نفت تهران یا همان شتران است، این نماد توانسته سود 110تومانی را برای سال 1401 محقق کند. اما نکته منفی درباره شتران عدم گزارش ماهیانه از تاریخ دی سال ۱۴۰۱ به بعد است. شرکت‌های بازار سرمایه موظف هستند هر ماه گزارش فعالیت ماهانه خود را منتشر کنند اما شتران از دی‌ماه به بعد این کار را انجام نداده است، در آخرین گزارش این نماد در پایان آذرماه سال گذشته شتران با افزایش درآمد عملیاتی ۸۵درصدی مواجه شده و درآمد ۹ ماهه این نماد به میزان ۱۷۲,۷۳۸ میلیارد تومان رسیده است. حاشیه سود ناخالص این شرکت در عملکرد ۹ماهه به ۱۳درصد رسیده که نسبت به سال گذشته با افزایش ۳درصدی همراه شده است. نفت خام مورد نیاز پالایشگاه تهران به‌طور روزانه توسط شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب و از طریق دو خط لوله 24 و 26 اینچی از میدان‌های نفتی مارون و اهواز تأمین می‌شود. حاشیه سود ناخالص شتران 13درصد است.
پالایش نفت بندرعباس با نماد (شبندر)؛ تنها شرکت پالایشگاهی است که نفت سنگین دریافت می‌کند و خوراک آن شامل 300هزار بشکه نفت خام سنگین و 30هزار بشکه میعانات گازی استحصالی از منابع گازی سرخون و 20هزار بشکه نفت خام سبک جزیره هنگام است. خوراک نفت خام سنگین سبب شده تا سهم نفت کوره از کل فرآوردههای تولیدی این شرکت بیش از سایر شرکت‌ها باشد. لازم به ذکر است شبندر نفت کوره 180 تولید نمی‌کند و کل نفت کوره تولیدی از نوع 380 است. همچنین این شرکت بنزین یورو 4 تولید نمی‌کند و برنامه افزایش تولید بنزین یورو 5 را دارد. شرکت پالایش نفت بندرعباس در سال گذشته 260 تومان سود خالص برای هر سهم ساخت سود خالص شرکت 35هزار میلیارد تومان بود. حاشیه سود ناخالص شبندر 13 درصد است.
پالایش نفت لاوان با نماد(شاوان)؛ حدود 40 درصد از نفت این شرکت از میعانات تشکیل شده که درصد پرتی در پالایش میعانات بیش از نفت است، به همین دلیل نسبت فرآورده تولیدی به خوراک مصرفی(ضریب استحصال) در این شرکت پایین‌تر از سایرین است. با توجه به نوع خوراک شاوان (مصرف نفت سبک و میعانات)، سهم فرآورده بنزین از کل فرآورده تولیدی در این شرکت بیشتر از سایر شرکت‌های پالایشی حاضر در بازار سرمایه است. بررسی آخرین صورت مالی نمادهای پالایشی بورس نشان می‌دهد که حاشیه سود ناخالص شرکت 12 درصد است. گفتنی است که بازدهی آنان نسبت به تورم به‌شدت کم است. اما این نمادها در تناژ فعالیت می‌کنند یعنی حاشیه سود کم اما با تعداد فراوانی بالا دارد.
پالایش نفت تبریز با نماد (شبریز)؛ یکی از نمادهایی است که وضعیت بنیادی ثابتی نسبت به سال ۱۴۰۰ کسب کرده و حاشیه سود ناخالص این نماد همان 44/11 درصد است. این نماد دارای سود هر سهم 335 تومانی در سال گذشته بود. سود خالص این شرکت مبلغ 10هزار میلیارد تومان محاسبه شده است.
نسبت‌های مالی پنج شرکت پالایشی بورسی
نسبت‌های مالی شرکت‌های بورسی نقش زیادی در شناسایی شرکت‌ها دارند. نسبت‌های مالی گویای روشن و دقیق‌تر از بنگاه‌های اقتصادی است. نسبت‌های مالی شرکت‌های پالایشی نشان می‌دهد که این شرکت‌ها دارای وضعیت بنیادی مناسبی هستند و در بلندمدت همچنان سودآوری خوبی خواهند داشت.
یکی از نسبت‌های مهم مالی، نسبت جاری یا نسبت دو به یک (current ratio) است که از تقسیم دارایی‌های جاری مؤسسه به بدهی‌های جاری مؤسسه (کسب و کار) به دست می‌آید و دارایی جاری منهای موجودی کالا و پیش‌پرداخت تقسیم بر بدهی نسبت آنی گفته می‌شود. نسبت جاری توانایی و قدرت پرداخت شرکت را در مورد بدهی‌های کوتاه‌مدت اندازه‌گیری می‌کند. پالایش نفت تهران در این نسبت، نسبت به دیگر شرکت‌ها وضعیت بهتری دارد.
یکی دیگر از نسبت‌های مالی مهم، نسبت بدهی به دارایی است که به زبان ساده‌تر؛ نسبت بدهی از طریق تقسیم مجموع بدهی‌ها، به مجموع دارایی‌ها، محاسبه می‌شود. نسبت بدهی بالاتر از یک نشان می‌دهد که شرکت بدهی‌هایش بیشتر از دارایی‌هایش است و نسبت بدهی کمتر از یک نشان‌دهنده این است که دارایی‌های شرکت بیشتر از بدهی‌هایش است. شرکت‌های پالایشی دارای نسبت بدهی مناسبی هستند و شرایط بدهی بدی ندارند. حاشیه سود خالص و ناخالص شرکت‌های پالایشی بین 9 تا 13 در گردش است. سود عملیاتی شرکت‌های پالایشی نیز بین 10 تا 13 در گردش است. میانگین بازدهی دارایی این شرکت‌ها حدود 45 درصد و میانگین حقوق صاحبان سهام حدود 60 درصد است.
با توجه به همین ظرفیت، شرکت شپنا در بین دیگر شرکت‌ها بالاترین فروش را دارد. بعد از شپنا شرکت شبندر قرار دارد و شتران در رتبه سوم است. برای امسال پیش‌بینی می‌شود که شتران مبلغ 225هزار میلیارد تومان، شپنا مبلغ 377هزار میلیارد تومان، شبندر مبلغ 315 هزار میلیارد تومان، شبریز مبلغ 87 هزار میلیارد تومان و شاوان مبلغ 48 هزار میلیارد تومان فروش داشته باشند. در بین شرکت‌ها فقط پالایش شبریز پیش‌بینی کرده که امسال کمتر از سال 1401 فروش داشته باشد که باید ریسک سیاسی را دلیل این پیش‌بینی در نظر گرفت. همچنین پیش‌بینی می‌شود که امسال که هزینه تولید و بهای تمام‌شده شتران مبلغ 202 هزار میلیارد تومان، شپنا مبلغ 320هزار میلیارد تومان، شبندر مبلغ 279 هزار میلیارد تومان، شبریزمبلغ 80هزار میلیارد تومان و شاوان مبلغ 43 هزار میلیارد تومان باشد. این در حالی است که نشریه پلتس پیش‌بینی کرده بود که درآمد انتظاری پالایشگاه در بهار ۱۴۰۲ افت کند. اما داده‌های فروش شرکت‌ها نشان می‌دهد که به جز شبریز باقی پالایشیها با افزایش درآمد مواجه خواهند بود.
بهای تمام‌شده یکی از شاخص‌های سنجش عملکرد شرکت است. با محاسبه این عدد مدیران برنامه‌ریزی بهتری برای هزینه‌های تولید یا دستمزد خواهند داشت. شیوه‌های تولید و تصمیمات سرمایه‌گذاران به‌وسیله تجزیه‌وتحلیل گزارش بهای تمام‌شده مشخص می‌شود. فروشنده‌های عمده، شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات، شرکت‌های بیمه، تولیدکنندگان و فروشندگان تولیدات همگی ناگزیر از محاسبه بهای تمام‌شده هستند. بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته جمع تمام هزینه مستقیم حقوق و دستمزد نیروی کار، مزایای پرداختی و مواد مصرفی با هزینه‌های مستقیم و سربار تولید کالای فروش‌رفته است. به‌عبارتی دیگر تمام هزینه‌هایی است که شرکت برای تولید یا ارائه یک خدمت فروخته‌شده صرف کرده است. در سازمان‌های خرده‌فروش و عمده‌فروش، بهای کالای خریداری‌شده از تولیدکننده است. هزینه‌های اداری و توزیع و فروش جزو بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته نیستند.
به‌صورت میانگین هزینه بهای تمام‌شده به تولید شرکت‌های پالایشی حدود 89 درصد است. بالاترین هزینه بهای تمام‌شده به شرکت شبریز با رقم 92درصد تعلق دارد، کمترین هم به شپنا در سال جاری با رقم 85درصد اختصاص دارد که نشان از سودآوری بیشتر این شرکت در سال جاری دارد.
سودآوری شرکت‌ها در سال گذشته شرکت‌های پالایشی بالای 80 درصد رشد داشت. شرکت شتران 95درصد، شپنا حدود 143درصد، شبندر 54درصد، شبریز 50درصد و شاوان 56درصد نسبت به سال 1400 رشد سودآوری خالص داشتند و پیش‌بینی می‌شود که در سال 1402 هم همین اعداد با اندکی تغییر تکرار شود. سود انباشته شرکت‌های پالایشی در شرایط خوبی قرار دارد و می‌تواند افزایش سرمایه مناسبی را در آینده برای این شرکت‌ها در پی داشته باشد. این وضعیت گویای سودآوری مناسب شرکت‌های پالایشی است.
کرک‌اسپرد چست و نقش آن
یکی از موضوعات مهمی که در خصوص شرکت‌های پالایشی باید ذکر کرد موضوع کرک اسپرد است. به زبان ساده، کرک‌اسپرد تفاوت بین قیمت یک‌بشکه نفت و فرآوردههای تولیدشده از آن است. در حقیقت، حاشیه سود تولید فرآورده نفتی از خوراک را کرک اسپرد می‌گویند و در دنیا روال بررسی موقعیت شرکت‌های پالایشی بر همین اساس است. پالایشیها به‌میزان کرک‌اسپرد به ازای هر بشکه ارزش‌افزوده خلق می‌کنند. کرک‌اسپرد هر پالایشگاه متفاوت و به ضریب پیچیدگی آن پالایشگاه و قیمت‌های نسبی فرآوردهها در بازار نفت وابسته است.
بنابراین در عمل بسته به ترکیب نهایی محصولات، هر پالایشگاه می‌تواند دارای کرک‌اسپرد خاص خود باشد. در این محاسبات، بنزین نماینده محصولات سبک دیگری مانند گازوئیل نیز است، نفت‌کوره نیز نماینده محصولات سنگین دیگری مانند روغن و قیر است.
ممکن است در مقطعی که قیمت نفت رشد می‌کند، میزان افزایش در فرآورده بیشتر یا کمتر از تغییر قیمت نفت باشد و یا برعکس. لذا نمی‌توان با افزایش یا کاهش قیمت نفت حکم به تعدیل مثبت یا منفی پالایشیها داد، با این حال بازار سهام با چنین نگرشی که رشد قیمت نفت به نفع پالایشیها است، بر روی آنها اقدام به سرمایه‌گذاری می‌کند. کرک اسپرد از اختلاف بین یک بشکه نفت خام و یک بشکه فرآورده به‌دست می‌آید. به‌طور مثال اگر یک بشکه نفت خام 95دلار و یک بشکه بنزین 115 دلار باشد کرک‌اسپرد بنزین 20 دلار تعیین می‌شود و هرگونه افزایش فاصله بین این دو منجر به تعدیل مثبت خواهد شد. به‌عنوان مثال، وضعیت کرک‌اسپرد شرکت شاوان به در جدول اشاره شده است.
فرآوردههای نفتی شرکت‌های پالایشی
کالاهای تولیدی شرکت‌های پالایشی وکیوم باتوم، گوگرد، نفت کوره و مالچ، نفت گاز نهایی، نفت سفید، گاز مایع، سوخت جت سبک و سنگین، حلال، انواع بنزین موتور، نفتای سبک و سنگین، پروپان، لوبکات سنگین و غیره است. در حقیقت، مواد اولیه اصلی پالایشگاه‌ها، نفت و میعانات گازی و محصولات آنها در دو گروه و به شرح زیر طبقه‌بندی می‌شوند که شامل پنج فرآورده اصلی و سوخت هوایی است: این فرآوردهها در پالایشگاه به شرکت ملی پخش فرآوردههای نفتی تحویل و توزیع سراسری آنها توسط شرکت مزبور صورت می‌گیرد. پس از تسهیم مقادیر فروش‌رفته توسط شرکت ملی پخش، براساس آخرین ابلاغیه‌های وزارت نفت، قیمت‌گذاری محصولات انجام و صورت‌حساب برای پالایشگاه‌ها ارسال می‌شود. نحوه قیمت‌گذاری محصولات سالانه براساس ابلاغیه وزارت نفت مشخص می‌شود. از آنجا که بالغ بر 75 درصد تولیدات شرکت‌های پالایشی را فرآوردههای اصلی تشکیل می‌دهد لذا شرکت ملی پالایش و پخش همزمان تامین‌کننده و مشتری اصلی شرکت‌های پالایشی است که نرخ خرید و فروش این شرکت‌ها را نیز مشخص می‌کند. فرآوردههای ویژه از طریق بورس کالا و انرژی یا قرارداد با سایر شرکت‌ها به فروش می‌رسند.
ترکیب تولیدات بالا به عوامل مختلفی شامل ضریب پیچیدگی شرکت‌های پالایشی، نوع و کیفیت خوراک دریافتی، تکنولوژی تولید، حجم و توان تولیدی شرکت، نیاز شرکت به نقدینگی و همچنین برنامه‌ها و نیازهای شرکت ملی پالایش و پخش فرآوردههای نفتی ایران بستگی دارد. فرآوردههای صنعت پالایشی از محصولات جامد، مایع و گاز تشکیل شده‌اند که بالطبع به واحدهای مختلفی گزارش‌دهی می‌شوند. برای اینکه بتوان نرخ این محصولات را با یکدیگر مقایسه کرد در ابتدا باید آنها را به واحد مشخص تبدیل کنیم. برای مثال معمولاً بنزین به مترمکعب گزارش می‌شود، اگر بخواهیم این محصول را به تن تبدیل کنیم به چگالی آن نیاز خواهیم داشت که در اینجا برای بنزین حدود 744/0 است، یعنی هر مترمکعب بنزین برابر 744/0تن از آن خواهد بود. البته این مقادیر برای محصولات پالایش نفت بندرعباس است و برای سایر شرکت‌ها ممکن است مقداری متفاوت‌تر باشد.
ظرفیت تولید شرکت‌های پالایشی ایران
در جدول ظرفیت پالایش نفت خام شرکت‌ها، ظرفیت تولید هر کدام از پالایشگاه‌های کشور را مشاهده می‌کنیم. در این بین پالایشگاه آبادان با ظرفیت 390هزار بشکه در روز بزرگترین پالایشگاه کشور محسوب می‌شود و در رتبه‌های بعدی پالایش نفت اصفهان با ظرفیت 370هزار بشکه و پالایشگاه بندرعباس با ظرفیت 350 هزار بشکه قرار دارند. این شرکت‌ها کالاهای تولیدی خود را در بورس کالا هم عرضه می‌کنند و دارای بازار مناسبی هستند. چراکه شفافیت و تعیین قیمت و قیمت‌گذاری در این بازار روشن است.
