صاحب‌نظران گنبد مسجد شیخ‌لطف‌الله را نگین گنبدهای جهان اسلام می‌دانند. با این وجود تغییر رنگ این گنبد در اثر مرمت اخیرش موجب نگرانی و خشم دوستداران میراث‌فرهنگی کشور شده است. تاجایی که اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس‌جمهور در اینباره از وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خواست با تبین و تشریح دقیق اقدامات انجام شده، به دغدغه علاقه‌مندان و صاحب‌نظران پاسخ داده و شخصا بر این امر نظارت داشته باشد. با این وجود به‌نظر می‌رسد پاسخ مسئولین اداره‌کل میراث‌فرهنگی اصفهان در این خصوص تاکنون نتوانسته صاحب‌نظران و دوستداران میراث‌فرهنگی این شهر را قانع کند. زیرا آنها با وجود نقد تمام کارشناسان هم چنان از عملکرد خود دفاع می‌کنند. صاحب‌نظران نگرانند مبادا مرمت سایر ترک‌های دیگر گنبد هم به همین شکل انجام و باعث خروج این اثر از فهرست ثبت آثار جهانی شود. این گزارش مروری بر حوادث پیش آمده پیرامون این گنبد دارد.
همه چیز از صحبت‌های مهدی حجت رئیس کمیته ملی ایکوموس آغاز شد. وقتی که در سفر اخیرش به اصفهان با ابراز تاسف گفت: «گنبد مسجد شیخ‌لطف‌‌اله را تعمیر و به نظر من یک ترک آن را خراب کردند. این ترک با بقیه ترک‌ها نمی خورد و اندازه آن هم غلط است. وقتی لچکی را بالا برده‌اند نتوانسته‌اند آن را جفت کنند و گنبد خراب شده است.» صحبت‌های مهدی حجت بدون درنگ در رسانه‌ها و در شبکه‌های اجتماعی پخش شد. فعالین و دوستداران میراث‌فرهنگی اصفهان که در پیشتر از عملکرد مسئولین اداره‌کل میراث‌فرهنگی اصفهان در مورد تخریب‌های صورت گرفته پیرامون محور تاریخی چهارباغ و گذرآقانجی ناراضی بودند این‌بار با دغدغه بیشتری خواستار توضیح مسئولین پیرامون این موضوع شدند.
دفاع تمام قد مسئولین
واکنش مسئولین اداره‌کل میراث‌فرهنگی اصفهان دفاع تمام قد از مرمت این بنا بود و اثر تغییر رنگ پیش آمده را کاملا طبیعی دانستند که در اثر یک بارش رفع خواهد شد. آنها ادعا دارند انتخاب مرمتگر و مصالح استفاده شده با دقت و حساسیت بالایی صورت گرفته و ترک تشریفات مناقصه نیز در جهت همین حساسیت‌ها بوده است.
فریدون الهیاری مدیرکل میراث‌فرهنگی اصفهان در این ارتباط تاکید کرد: برای اظهار نظر باید گنبد را از نزدیک دید و نه از دور!. وی مرمتگران این گنبد را افرادی برجسته توصیف کرد و تغییر رنگ پیش آمده را به خاطر پاک‌سازی و بندکشی‌های انجام شده و عدم وجود بندکشی در قسمت‌های دیگر گنبد دانست.
همچنین فریبا خطابخش مدیرپایگاه میراث جهانی نقش‌جهان، نیز مرمتگر این گنبد را بهترین مرمتگر جهان خواند و ادعا کرد: در مرمت این گنبد از گچی محکمتر از سیمان که هیچ‌کس جز استاد رضایت توان ساخت آن را ندارد استفاده شده است. او حتی مرمت اولیه گنبد را که در سال 1313 زیر سوال برد و اعلام کرد در آن زمان از مصالح نخاله برای زیرسازی گنبد استفاده کرده‌اند.
تعجب می‌کنم
در همین حال هوشنگ رسام از مرمتگران با سابقه اصفهان با تاکید بر اهمیت این گنبد به " نوسان" گفت: در یک ماه گذشته با بزرگان زیادی از جمله آقای حجت در مورد مرمت این گنبد صحبت کردم؛ او نیز در پاسخ به من گفت: « نظر من همان چیزی بود که ابتدا بیان کردم» درست هم می‌گویند! مرمت اخیر دارای ایراد است!
رسام، در ادامه در مورد نحوه بازسازی این گنبد در سال 1313 توضیح داد: در آن زمان بازسازی این گنبد توسط اشخاص ماهری چون استاد غفار آجرتراش که از معرق‌کاران زبردست بودند با همکاری استاد نصرالله طراح که تزینکار ماهری بودند و زیرنظر استاد معارفی که معماری متبحر بودند با مشورت بزرگان و صاحب‌نظر به دقت و حساسیت بالایی انجام شد. طوری که تمام نقوش کاملا منظم در کنار هم قرار گرفت. طوری که تمام نقوش کاملا منظم در کنار هم قرار گرفت بنابراین این گفته مسئولین سازمان که از مرمت زمان پهلوی اول درست نبوده است برای من جای تعجب دارد.
او همچنین به مرمت موضعی که در دهه 60 روی این گنبد انجام شد اشاره کرد و گفت: در آن زمان هم کار با دقت فراوان زیرنظر اساتید بزرگی همچون مرحوم استاد محمد مصدق‌زاده، که فرزند استاد غفار آجرتراش و از معرق‌کاران به‌نام اصفهان بودند با مشورت سایر بزرگان انجام شد. من نیز در آن زمان یکی از افراد تیم مرحوم مصدق‌زاده بودم. خوب خاطرم هست. یک‌یک کاشی‌ها را از جایش بلند می‌کردیم. با ابزاری خاص گچ‌ها مرده زیرش را تمیز می‌کردیم و سپس کاشی‌ها را سرجایش می‌گذاشتیم و اصلا به ترک گنبد دست نزدیم.
او خاطرنشان کرد: استاد رضایت طاق‌زن ماهری است.اما همانطور که مشاهده کردید در ادوار پیش بازسازی و مرمت این گنبد توسط معرق‌کاران و کاشی‌کاران زیرنظر و مشورت بزرگان و صاحب‌نظران انجام شد. اکنون نیز باید همین‌طور باشد.
این کار مال فرد دیگری است
درحالی که مسئولین میراث‌فرهنگی اصفهان ادعا ترک تشریفات این مناقصه به دلیل حساسیت بالای کار بیان کرده‌اند اما اسناد موجود و ادعای غلامرضاعنایتی‌ده‌سرخی که دارای گواهی صلاحیت پیمانکاری پایه یک مرمت آثار باستانی از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور است و دوبار برنده مناقصه مرمت تزینات کاشی‌کاری گریو و یک ترک از گنبد مسجد شیخ لطف‌الله» شده است چیز دیگری را بیان می‌کند. عنایتی ضمن تایید و بازگو کردن صحبت‌هایش با خبرگزاری ایسنا به "نوسان" گفت: در تاریخ 25 خرداد سال جاری برنده مناقصه مذکور شدم. حتی مبلغ کارمزد مناقصه را هم از طریق سامانه تدارک دولت پرداخت کردم اما وقتی به دفتر مرمت اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان اصفهان مراجعه کردم، خانم خطابخش سرپرست دفتر با رفتار توهین‌آمیزی به من گفتند که نباید در این مناقصه شرکت می‌کردم چون این کار مال فرد دیگری است که سال پیش روی این گنبد کار کردند، باید بازهم ایشان آن را ادامه بدهند و با وجودی که در مناقصه برنده‌شده بودم کار را به من ندادند و نتیجه مناقصه را باطل اعلام کردند.
او ادامه داد: برای بار دوم و با شرایط سخت‌تر از جمله داشتن سابقه روی گنبد صفوی و دارا بودن مدرک مهندسی عمران مزایده را برگزار کردند با این حال باز هم من برنده شدم و بازهم نتیجه را باطل اعلام کردند گفتند مدارکت کامل نیست. حتی زمانی که رزومه کاری‌ام در مورد کار روی گنبد صفوی امامزاده احمد را نشان دادم، خانم خطابخش گفت: دروغ می گویی این کار را شما نیست و رزومه‌سازی کردی. این درحالی است که سال 84 بخشی از گریو گنبد شیخ‌لطف‌الله را نیز مرمت کرده بودم آن زمان این خانم منشی مسئول دفترفنی اداره بودند. اما اکنون کل سابقه کاری من را زیر سوال می‌برند من را فرد ناشناس و ناکام در صحبت‌هایشان بیان کردند.
عنایتی افزود: درحالی‌که فردی که اکنون روی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله کار کرده؛ یعنی آقای رضایت تخصص گنبد ندارد و قرارداد را با پسرشان که 30 سال هم سن ندارند و دارای مدرک مهندسی عمران است بسته‌اند.تا به واسطه پسر از پدر استفاده کنند که اصل مهارتش در طاق‌زنی است. اکنون سوال من این است که چرا وقتی خودشان می‌خواهند فردی را انتخاب کنند کار را به مناقصه می‌گذارند؟
وندالیسم یا مرمت
در همین حال علی‌اصغر نجف‌پور ناظر مرمت آثار و ابنیه تاریخی این نوع مرمت را وندالیسم خواند و در مورد ایرادهای فنی این مرمت گفت: خانم خطابخش می‌گویند اثری که در حال تخریب باشد از فهرست خارج می‌شود نه اثری که در دست مرمت است!! حالا آیا این اثر در دست مرمت است؟ و این تخریب تعمدی و ناآگاهانه که روی آن انجام شده نام مرمت به خود گرفته؟ اگر این وندالیسم نیست پس چیست؟
او ادامه داد: خانم خطابخش تغییر رنگ را بدیهی می‌دانند و ادعا می‌کنند: گچ ریخته شده روی کاشی و نفوذ گچ نانو در لعاب باعث تغییر رنگ شده... اول اینکه همه می‌دانیم که گچ پشت کاشی می‌ریزد نه روی کاشی. استفاده از گچ نانو هم در مرمت غلط است. ضمن اینکه چگونه است که کتیبه(یاکریم) گریو(گردن) گنبد مسجد شیخ لطف اله جبهه جنوبی که در سال 85 توسط همین آقای عنایتی مورد مرمت قرار گرفت و تمام مراحل مرمت شامل طرح برداری و برچیدن و شستشو و... را انجام دادند و تغییر رنگ نداد؟
زیر سوال بردن مهمترین اصل مرمت
نجف‌پور ادامه داد: این خانم ابتدا بارها اعلام کردند، با گچی محکمتر از سیمان کاشی های گنبد مرمت شده، وقتی به ایشان خبر رسید اصل برگشت پذیری که مهمترین اصل مرمت است، با گچ محکمتر از سیمان خدشه دار می شود، در مصاحبه اخیر گفته اند که گچ محکمتر از سیمان نیست و فقط مثل سیمان است!؟ که خودشان هم نمی‌دانند مثل سیمان یعنی چه؟ و بلافاصله گفته اند که گچ اصفهان بوده که خود استاد انتخاب کرده که البته همه می دانند گچ اصفهان نانو نیست و گچ اگر نانو باشد دیگر سنتی نیست.
مسولین پاسخگو باشند
اکنون به‌نظر می‌رسد بهتر است مسئولین میراث‌فرهنگی اصفهان دلیل برخی از رفتارهای خود را به افکار عمومی بدهند.
ماندانا خرم/ هفته نامه نوسان