سال‌هاست که زلزله با جغرافیا و تاریخ این مرزوبوم پیوند خورده است اما هر بار که این دیو در زمین خفته غرش می‌کند گویی تازه از راه رسیده است. درس‌ها و تجربه‌های گذشته زود از حافظه‌مان پاک می‌شود و هر بار خسارت‌ها و داغ‌هاست که تازه می‌گردد. خانه‌ها، سازه‌ها و ساختمان‌ها چنان ویران می‌شوند که گویی از ابتدا بنایی وجود نداشته است. مصیبت اما از سال‌های قبل بالای سر ما خانه کرده است؛ روزهایی که در گرماگرم ساخت‌وساز و بهره‌برداری فقط به هزینه کمتر و حاشیه سود بیشتر فکر می‌کنیم و دست نظارتی که با هر ترفندی پس‌زده می‌شود و با غرش دوباره این دیو در زمین خفته باز ما می‌مانیم. پیکرهای بی‌جانی در زیر آوار؛ ما می‌مانیم و عکس و فیلم‌هایی که اشک می‌آورد و جگر می‌سوزاند؛ اما در روزهایی که زمین آرام و آرامش رنگ آواتر ندارد همت نمی‌کنیم تا قراری بسازیم که از استحکامش کسی نتواند تخلف کند و ویرانه بسازد. آری باید در روزهای آفتاب به فکر زمستان بحران‌ها باشیم. به همین بهانه به سراغ علی عموشاهی، رئیس سازمان نظام‌مهندسی اصفهان رفتیم تا ببینیم اصفهانِ نصف جهان چقدر بر روی بنایی محکم استوار است.
نوسان: تحلیل و رصد شما از زلزله اخیر کرمانشاه چیست و با توجه به آیین‌نامه‌های نظام‌مهندسی ابعاد این فاجعه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بر اساس آماری که مؤسسه زمین‌شناسی آمریکا منتشر می‌کند، هرساله میلیون‌ها زمین‌لرزه در دنیا به وقوع می‌پیوندد که فقط حدود 17 مورد از آن یعنی زلزله‌های بالای 6 ریشتر را جزء زلزله‌های شدید و مخرب تقسیم‌بندی می‌کنند.
این زلزله‌های شدید تقریباً به تناوب هر 10 سال یک‌بار در ایران به وقوع می‌پیوندد؛ زلزله‌هایی نظیر زلزله بویین‌زهرا، طبس، رودبار و منجیل، بم، اهر و ورزقان و حادثه اخیر یعنی زلزله کرمانشاه که نشان می‌دهد، متأسفانه کشور ما با این بلای طبیعی روبه‌روست و با توجه به حضور دو گسل بسیار فعال زاگرس و البرز ما باید همیشه این آمادگی را برای مواجهه با این بلای طبیعی در کشورمان ایجاد کنیم. متأسفانه در زلزله 7.3 ریشتری کرمانشاه، ما شاهد آن بودیم که حدود 3 هزار واحد شهری و 12 هزار واحد روستایی با تخریب 100 درصدی مواجه شدند. همچنین حدود 15 هزار واحد شهری و روستایی هم از 20 تا 70 درصد دچار تخریب شدند؛ یعنی در مجموع چیزی حدود 30 هزار واحد تخریب شده که به این آمار باید آمار تلخ و ناگوار تلفات انسانی را هم اضافه کرد.
درهرصورت ما از همان لحظات اولی که زلزله پیش آمد تیم فنی اول خودمان را به کرمانشاه اعزام کردیم و پس از بازگشت تیم اول، تیم دوممان را هم به منطقه اعزام کردیم؛ چراکه با هماهنگی و تصمیم کمیته بحران کشور، بنیاد مسکن شهر اصفهان، معین زلزله در سر پل ذهاب انتخاب شد. در حال حاضر هم تحقیقات اولیه صورت گرفته و تا 5 ماه آینده گزارش‌های نهایی از این تخریب‌ها را می‌توانیم ارائه دهیم.
اما راجع به ارزیابی ابتدایی این فاجعه باید بگویم ما خیلی با ایده¬آل¬ها فاصله‌داریم ولی نباید هم فراموش کنیم که خیلی هم پیشرفت کرده‌ایم و ما در زلزله‌های مشابه با آمار تلفات و خسارت‌های بسیار بالاتری روبه‌رو بودیم.
ما در حال حاضر بر اساس پیشرفت‌هایی که در بحث نظام‌مهندسی و آیین‌نامه‌های مربوطه صورت گرفته است، انتظار داریم سازه در هنگام وقوع زلزله سالم باقی بماند. اگر بخواهیم هیچ تخریبی صورت نگیرد هزینه‌های ساخت‌وساز بسیار بالا خواهد رفت.
نوسان: در ساختار نظام‌مهندسی برای اینکه یک ساختمان ازلحاظ ایمنی در برابر زلزله مقاوم بماند چه تمهیداتی باید اندیشیده شود و اشکال ساختمان‌های تخریب‌شده در زلزله کرمانشاه را در چه بخشی ارزیابی می‌کنید؟
برای اینکه یک ساختمان به بهترین شکل ساخته شود و در برابر حوادث این‌چنینی مقاوم باشند باید در 3 رکن اصلی ملاحظات و تمهیدات اندیشیده شود: رکن اول در بخش طراحی و مطالعات رکن دوم بخش نظارت در حین ساخت و رکن سوم اجراکننده ساختمان‌ها و اگر کیفیت در سه ضلع طراحی، نظارت و اجرا در ساخت‌وسازها رعایت شود، شاهد ساختمان‌های پایدار خواهیم بود.
در بررسی این سه رکن در زلزله اخیر باید بگویم بخش اول که دست سازمان نظام‌مهندسی نبوده و نیست و این مطالعات عموماً در اختیار دولت و شهرداری‌ها است که در قالب طرح‌های جامع، تفصیلی و هادی ارائه می‌شود که قطعاً باید اگر در نقطه آسیب‌پذیر است، در این بخش موردتوجه قرار بگیرد که برخی از اشکالات در زلزله اخیر در این بخش قرار می‌گیرد.
در بحث طراحی‌ها هم باید بگویم در اکثر موارد طبق آیین‌نامه‌ها عمل شده بود، گرچه استثنائاتی هم وجود داشت و اشتباهاتی هم صورت گرفته بود، ولی واقعاً ضریب این اشتباهات در این بخش بسیار کم بود.
در بحث نظارت هم در اکثر موارد، نظارت‌های صورت گرفته دقیق و اصولی بوده اما مشکل اساسی در رکن سوم ساختمان‌سازی یعنی اجراکنندگان و سازندگان است. چراکه این بخش را به دست اهلش واگذار نمی‌کنند؛ به‌عنوان مثال در مسکن مهر در زلزله اخیر بخشی از آن‌ها (نه همه ساختمان‌ها) به دست سازندگان فاقد صلاحیت ساخته شده بود و مشکل اصلی را من در رکن سوم ارزیابی می‌کنم.
نوسان: فکر نمی‌کنید بحث نظارت و اجرا خیلی به هم وابسته هستند و اگر نظارت‌ها دقیق باشد اجراکننده نمی‌تواند از استانداردها و قوانین عدول کند؟
نظارت ما ابزاری ندارد که بتواند مانع از اجراشدن موارد غیرقانونی در ساخت‌وساز بشود؛ یعنی بگوید اگر طبق این موارد اجرا نکردی جریمه می‌شوی و جلوی ساخت‌وساز گرفته شود. حتی در نظام‌نامه فنی کشور ناظر می‌تواند دستور تخریب بدهد، اما در بحث ساختمان، ناظر فقط می‌تواند به شهرداری گزارش کند و یک رونوشت هم به ما می‌دهد که هیچ کاری نمی‌توانیم با آن بکنیم. اما اگر مجری ذی‌صلاح باشد، یعنی مجری که وزارت راه و شهرسازی به او پروانه داده است طرف حساب ما باشد، ما می‌توانیم او را کنترل کنیم و مجری وظیفه قانونی‌اش این است که طبق مقررات و استانداردها عمل کند و اگر انجام نداد طبق قانون می‌توانیم مجری ذی‌صلاح را جریمه یا حتی پروانه آن را باطل کنیم و او را به شورای انتظامی معرفی کنیم، اما وقتی طرف حساب ما فردی است جدا از سیستم مجریان ذی‌صلاح که تصمیم گرفته است وارد ساختمان‌سازی بشود، ما نمی‌توانیم هیچ نظارتی روی آن انجام دهیم. گزارش نظارت‌ها تنها به شهرداری ارجاع می‌شود که آن‌هم با پرداخت جریمه از پیش رو برداشته می‌شود.
نوسان: پس می‌توانیم در بحث نظام‌مهندسی بگوییم وقتی نظارت، قدرت اجرایی ندارد یک چرخه نظارت ناقص است؟
این چرخه ناقص است! اما این اشکال متوجه بخش نظام‌مهندسی نیست. چون نظام‌مهندسی نظارت را انجام می‌دهد. قصه مربوط به بعد از نظارت است. ناظر و سازمان نظام‌مهندسی به دلیل عدم اجرای قانون مجریان ذی‌صلاح، قدرت اجرایی ندارد و درخواست سازمان نظام‌مهندسی از استاندار اصفهان شتاب بخشیدن به عملیاتی شدن مجریان ذی‌صلاح در استان است و بنده در دیدار با استاندار جدید حتماً این موضوع را پیگیری خواهم کرد.
نوسان: پس بر این اساس می‌توانیم بگوییم، نظام‌مهندسی اصفهان برای پیشگیری از رخ دادن چنین وقایعی در اصفهان، نمی‌تواند پاسخ‌گو و تضمین‌کننده استحکام ساختمان‌ها باشد؟
بله. متأسفانه علیرغم اینکه این مسئله در قانون دیده شده است و همه مجریان، چه مجریان کل و چه مجریان جزء باید پروانه بگیرند، اما در اصفهان هنوز ما قانون مجری ذی‌صلاح را در هیچ سطحی اجرایی نکرده‌ایم و از بین 30 استان متأسفانه باید بگویم فقط دو شهر این قانون را اجرایی نمی‌کنند که یکی از آن‌ها اصفهان است؛ اصفهانی که روی گسل زلزله هست و اگر خدایی نکرده اتفاقی بیفتد، چون در منطقه آبرفتی هستیم قطعاً آسیب‌پذیرتر خواهیم بود.
درواقع این خلاء قانونی وجود دارد اما شهرداری زیر بار نمی‌رود. شما اگر به پروانه ساختمانی نگاه کنید می‌بینید که بخش طراح و ناظر در آن در نظر گرفته شده است، اما بخش مجری در کار نیست. مجری که اگر مجری ذی‌صلاحی باشد می‌تواند متضمن سازه ساخته‌شده باشد، اما این کار در اصفهان اجرایی نمی‌شود و تا وقتی بحث مجری ذی‌صلاح اجرایی نشود، متأسفانه نمی‌توانیم تضمینی را برای مقاوم کردن ساختمان‌ها انجام دهیم. جالب است بدانید بحث مجری ذی‌صلاح جزء حقوق شهروندی است، همین‌طور صدور شناسنامه فنی و ملکی ساختمان؛ چرا که مردم حق‌دارند بدانند ملکی که خریداری می‌کنند با چه طراحی، نظارت و اجرایی ساخته شده و مصالح به‌کار رفته در آن چه کیفیتی دارد، اما متأسفانه شناسنامه‌ای صادر نمی‌شود؛ حتی می‌توان برای ساختمان‌ها برچسب مصرف و برند انرژی داشته باشیم اما همه این‌ها منوط به قانونی شدن مجری ذی‌صلاح است.
اگر بخواهیم ساختمان مقاومی داشته باشیم باید مصالح مقاوم و ساخت استاندارد و مهندسی‌شده‌ای برای آن در نظر بگیریم، اما وقتی داستان بسازوبفروش شد و نظارتی بر مجری صورت نگرفت، پس برای مجری هم فرقی ندارد که مصالح درجه 1 یا درجه 3 استفاده کند. متأسفانه ساختمان‌سازی به دست اهلش واگذار نمی‌شود.