همواره زماني كه سخن از سهكشور فارسي زبان به ميان ميآمد، نام ايران، افغانستان و تاجيكستان را ميتوانيم در كنار يكديگر مشاهده كنيم. كشورهايي كه با توجه به آداب و سنن مشترك، نزديكي ويژهاي با يكديگر داشتند. اما اين ارتباط، ناگهان با بحران روبهرو شد و روابط تهران و دوشنبه را به سمت تاريكي برد. روابطی که بر اساس آن، میانگین صادرات ایران به تاجیکستان از سال 87 تا 93 از186میلیون دلار به این کشور، به کمتر از 300 هزار دلار در سال 1395 رسيد. اينبار پاي احمدينژاد چندان در اين پرونده گير نيست. زمان محمود احمدی نژاد بود كه او هر ساله، به ويژه در مورد پروژه های انرژی و زیرساختی در کشور، با استفاده از پول نقد بسیار زیاد، با مقامات تاجیکستان دیدار می کرد. از طرفي برخي زنجاني و درگيريهايي كه بر سر حسابهاي او در بانك تاجيكستان پيش آمد را يكي از عوامل تيره شدن روابط ميدانند. گفته میشود تاجیکستان یکی از کشورهای اصلی بابک زنجانی برای مخفی کردن پولهایش بوده است. زمانی که زنجانی در سال 92 در ایران بازداشت شد، اسنادی را ارائه کرد مبنی بر این که مقدار فراواني پول در بانک ملی تاجیکستان دارد، اما این ادعا از طرف دوشنبه رد شد. بعد از آن، تمام داراییهای زنجانی از جانب تاجران تاجیک توقیف و این مساله سبب خشم و واکنش ایران شد. همان زمانها بود كه با وجود تحريم انتخابات از طرف اپوزيسيون تاجيكستان،«امامعلی رحمان» رييس حزب خلق دموکرات با کسب 6/83 درصد مجموع آرا برنده ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری این کشور شد و به نوعي سياستهاي تاجيكها با انتخاب اين گزينه ادامه پيدا كرد.
ريشه كينه
اما اين مسائل، عامل اصلي آشفتگي روابط نيست و مسبب حقيقي اين ماجرا، دعوت از مخالف سرسخت دولت تاجيكستان براي حضور در يك مراسم در زمان رياستجمهوري روحاني بود. يعني بیست و نهمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی كه ششم دی 94 برگزار شد. در اين مراسم محیالدین کبیری، ريیس حزب نهضت اسلامی تاجيكستان كه رهبر اپوزيسيون اين كشور نيز به حساب ميآيد، حضور داشت و اين اقدام سبب اعتراضهاي فراواني شد.
اعتراضها به يك دعوت
در اولین واکنشها، دولت تاجیکستان سفیر ایران را در این کشور احضار و مراتب ناخشنودی خود را در این زمینه بيان کرد. همچنین برخي رسانهها اعلام كردند كه «سعیدمکرم عبدالقادرزاده» رييس شورای علمای مرکز اسلامی تاجیکستان در نماز جمعه شهر دوشنبه دعوت از ريیس حزب نهضت اسلامی تاجیکستان جهت شرکت در کنفرانس وحدت اسلامی را بی احترامی به ملت و دولت تاجیکستان دانسته است. عبدالقادرزاده در سخنان خود پیش از خطبههای نماز جمعه در مسجد مرکزی شهر دوشنبه به انتقاد از رویکردهای جمهوری اسلامی ایران نسبت به حزب نهضت اسلامی پرداخت. وی همچنین دعوت از کبیری، ريیس حزب نهضت اسلامی تاجیکستان جهت شرکت در کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی و دیدارهای وی با مقامات جمهوری اسلامی ایران را خلاف دوستی دوشنبه و تهران دانست. عبدالقادر زاده که خود نیز جزو میهمانان این کنفرانس بود، گفت: جمهوری اسلامی همواره اعلام کرده که با تاجیکستان دوست، همزبان و هم فرهنگ است اما درکنفرانس وحدت اسلامی خلاف این موضوع ثابت شد. در همین حال، فیض ا... براتزاده، ريیس مرکز اسلامشناسی وابسته به ریاست جمهوری تاجیکستان نیز با انتقاد از تهران برای دعوت از کبیری به بیست ونهمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی، در سخنانی تایید نشده گفت که در این رابطه، برگزارکنندگان این کنفرانس از هیات تاجیک عذرخواهی کردهاند.
متهم به كودتا در ايران چه ميكرد؟!
در همان روزها واکنش منفی چهرههای سیاسی تاجیک در حالی ادامه داشت که مقامات تاجیکستان در پی بروز برخی ناآرامیها و عملیات علیه «عبدالحلیم نظرزاده» معاون سابق وزارت دفاع و شماری از طرفدارانش، حزب نهضت اسلامی را به رهبري كبيري به دلایل واهی به همدستی با وی در طرح یک کودتا متهم كردند. کبیری و شورای عالی رهبری این حزب، بارها اعلام کردند، از تحرکات نظرزاده مطلع نبوده و نسبت به هرگونه استفاده از اهرم خشونت نیز انتقاد دارند. پیش از این نیز بنابر ادعای حزب نهضت اسلامی، دولت تاجیکستان، دو کرسی این حزب در پارلمان را در انتخاباتی غیرشفاف گرفته بود. کبیری پس از ناکامی حزبش در انتخابات پارلمانی ماه مارس سال 2016، تاجیکستان را ترک و تاکنون در خارج از کشور به سر میبرد. در این مدت مقامات تاجیک اتهاماتی مانند حمایت مالی از ژنرال نظرزاده را مطرح کرده و از پلیس بینالملل خواهان بازداشت و استرداد کبیری شدهاند. کبیری این اتهامات را رد کرده ولي سال بعد از اين ماجراها، بيبيسي در خبري مدعي شد كه كبيري تحت تعقيب اينترپل است.
بازهم پاي روسيه در ميان است
روزنامه اطلاعات چندي پيش در رابطه با روابط ايران و تاجيكستان مطلبي نوشت و در آن از نقش روسيه در اين بين سخن گفت و نوشت:«موضع روسیه (که در آن ایام از برقراری روابط ایران با تاجیکستان چندان دلخوشی نداشت)، پس از شروع تظاهرات و درگیریهای داخلیدر دوشنبه و روی کار آمدن دولت مصالحه ملی در بهار ۱۳۷۱، جلوگیری از گسترش روابط ایران با تاجیکستان بود زیرا از نظر روسها حکومت مصالحه ملیطرفدار ایران تلقیمیشد و این حکومت از دیدگاه روسیه و ازبکستان تهدیدی برای آسیای مرکزی به حساب میآمد. آمریکا نیز با این استدلال که این حکومت مصالحه ملی، عامل تقویت بنیاد گرایی در آسیای مرکزی میشود با آن مخالفت میکرد. کوزیرف، وزیر خارجه وقت روسیه در شهریور ۱۳۷۲ در ملاقات با محمود واعظی، معاون وقت وزیر خارجه به صراحت اعلام کرد که تاجیکستان منطقه امنیتی و حوزه منافع ملیروسها ست و روسیه نسبت به اوضاع تاجیکستان نمیتواند بیتفاوت باشد و به هر قیمتی که شده در تاجیکستان باقیخواهد ماند. در پاسخ، واعظی بر نقش میانجیگرانه ایران تاکید کرد و خواستار مساعدت روسها برای حل سیاسی درگیریهای بین تاجیکان شد. سینکویچ نخستین سفیر روسیه در تاجیکستان نیزبرای انتقال این مطلب آنقدر عجله داشت که درآغاز اولین دیدار تشریفاتی خود با نگارنده (بهعنوان مقدم السفرا)، قبل از هرگونه سخنی به صراحت گفت که ما ۷۰ سال است که در این کشور حضور داریم و خواهیم بود. بنده نيز ضمن تايید حرف سفیر بهوی گفتم تردیدی نیست که شما در هفت دهه گذشته روابط سیاسی اقتصادی و فرهنگیگستردهای با تاجیکستان داشتهاید و ادامه خواهید داد ولیاگر شما از مردم عادی این کشور هم سوال کنید خواهند گفت که ما قرنهاست اینجا حضور داریم و روابط ما چندین هزار سال سابقه دارد چون ما از یک نژاد و یک تاریخ و یک فرهنگیم. ایران به دنبال برقراری صلح و آرامش در تاجیکستان است. گرچه روسیه ابتدا ایران را رقیب خود در تاجیکستان تلقیمیکرد ولی به تدریج دریافت که بدون همکاری متقابل با ایران، استقرار صلح در تاجیکستان و خاتمه دادن به درگیریها در مرزهای این کشور با افغانستان امکانپذیر نیست. به یقین میتوان گفت که بدون تبادل نظرها و همکاریهای ایران و روسیه، برقراری صلح در تاجیکستان میسر نمیشد و ريیسجمهور و دیگر مقامات و فرهیختگان و مردم تاجیکستان نیز در فرصتها و مناسبتهای متعدد به این امر اشاره و از تلاشهای هر دو کشور قدردانی کردهاند. همکاریهای ایران و روسیه با گفتوگوهای صلح تاجیکستان آغاز و روز بهروز توسعه یافت و امروز شاهد گستردگی روابط دو کشور در همه زمینهها هستیم».
خزنده خطرناك!
اما امروز ديگر روسيه نگران تاجيكستان نيست و شاهد آن هستيم كه در برابر وهابيزه شدن اين كشور و نفوذ عربستان در بيخ گوشش سكوت كردهاست. آلسعود كه از حاشيهدار شدن روابط تهران و دوشنبه استفاده بهينه ميكند، در ميان بيتوجهي دستگاه ديپلماسي ايران به اين كشور با وعدهها و رويكردهاي فريبنده، تاجيكستان را به سمت خود ميكشد. تا جايي كه تنها دو روز پس از اعدام شیخ نمر باقر النمر در عربستان و قطع روابط دیپلماتیک با ایران از سوي عربستان، امام علی رحمان، رييس جمهوری تاجیکستان به ریاض سفر کرد. ريیس جمهور کشور فارسیزبان تاجیکستان در گفتوگو با نشریه شرق الاوسط، عربستان سعودی را یک کشور مهم و شریک استراتژیک تاجیکستان توصیف کرده است. در آن زمان امام علی رحمان تلاش های دولت عربستان سعودی را در راستای تحقق توسعه کشورهای جهان اسلام در زمینه های اقتصادی و اجتماعی ارزیابی کرده و گفته است: «معتقدیم که این تلاش ها پنجرهای برای مقاومت در برابر چالش های مدرن برای امنیت و ثبات است».
بازي را واگذار نكنيم
دولت روحاني بيتوجهي عجيبي به اين كشور دارد و تنها یک بار در سال 2014 با مقامات تاجیکستان دیدار داشته و همان یک بار نيز به دليل نشست سازمان همکاری شانگهای بود و يكبار ديگر نيز در آوریل 2017 محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران حین دیدار از کشورهای آسیای مرکزی از دیدار تاجیکستان طفره رفت. حتي براي مراسم تحليف روحاني در دور دوم نيز امام علي رحمان به ايران نيامد و اين وضعيت، نشانه خوبي براي نفوذ ايران در آسياي مركزي نيست. اميدواريم برنامهاي براي جلوگيري از نفوذ عربستان در منطقه به جاي درگيري و از سفارتبالا رفتن تبيين كنيم تا رژيمي كه هيچ همخواني با ملت تاجيك ندارد، اينگونه با بيتدبيري، دوست قديمي ايران را به دشمن تبديل نكند و اقداماتي مانند بستن مراكز فرهنگي ايران در اين كشور و قهر سياسي، در دستور كار مسئولان تاجيك قرار نگيرد.