مهدی عبداللهی، در فرهیختگان نوشت: بررسی‌ها نشان می‌دهد تغییر ترکیب کالاهای صادراتی گرچه امکان‌پذیر است، اما بازاریابی صادرات امر زمان‌بری است و نمی‌توان از این زاویه به موضوع نگاه کرد. اما مورد بعدی که درخصوص کاهش ارزآوری صادرات در بهار امسال مطرح بوده، کاهش قیمت جهانی برخی فلزات و اقلام پتروشیمی است. بررسی‌های «فرهیختگان» از اقلام عمده صادراتی و صادرات بخش‌های مختلف (ازجمله کشاورزی، فولاد و...) نشان می‌دهد کاهش قیمت جهانی اقلام معدنپایه و پتروشیمی و شیمیایی مهم‌ترین دلیل این کاهش ارزآوری است. با این وجود، به‌دلیل محدودیت‌های آماری نمی‌توان اثر سیاست ارزی و سیاست تثبیتی دولت را روی صادرات (عمدتا اقلام پتروشیمی) سنجید.
هر تن کالای ایرانی 351 دلار
آن‌طور که در نمودار قابل مشاهده است، میانگین قیمت هر تن کالای ایرانی در بهار 1402 حدود 351 دلار بوده که این میزان نسبت به رقم 479 دلار بهار 1401 کاهش 26.7 درصدی داشته است. اینکه چرا ارزش صادرات ایران نیز به همین مقدار کاهش نیافته، دلیل آن افزایش قابل توجه ارزش وزنی صادرات است؛ به طوری‌که درحالی طی بهار امسال ارزش صادرات (مقدار دلاری) با کاهش 8.8 درصدی روبه‌رو شده که صادرات غیرنفتی به‌لحاظ وزنی رشد 24.4 درصدی داشته است.
قیمت کالاهای وارداتی 3 برابر قیمت کالای ایرانی
یکی از نکات جالب توجه در تجارت ایران، مقایسه قیمت اقلام وارداتی با قیمت اقلام صادراتی کشور است. طبیعی است هرچه قیمت کالایی بالاتر باشد نشانه‌ای از صادرات یا واردات کالاهای با‌ارزش افزوده بالا و هرچه قیمت‌ها پایین باشد نشانه‌ای از صادرات اقلام خام یا اقلام در پله اول ارزش افزوده است. آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد در بهار امسال درحالی هر تن کالای صادراتی ایران 351 دلار بوده که این مقدار برای کالاهای وارداتی 1638 دلار (4.6 برابر) بوده است. همچنین در دوره 1388 تا بهار امسال قیمت هر تن کالای وارداتی به طور میانگین 3.5 برابر کالاهای ایرانی بوده است. در کنار ارزش افزوده پایین کالاهای ایرانی نسبت به اقلام وارداتی، باید به این موضوع نیز توجه داشت که ایران به واسطه محدودیت‌های ارزی و تحریمی همواره سعی کرده در قبال صادرات اقلام نفت‌پایه و معدنپایه، اقلام واسطه‌ای و اقلام سرمایه‌ای وارد کند. پرواضح است همین ترکیب باعث شکاف قابل‌توجه در قیمت اقلام صادراتی و وارداتی کشور می‌شود؛ چراکه سهم قابل توجه اقلام وارداتی به اقلام سرمایه‌ای (عمدتا ماشین‌آلات و خط تولید و...) و اقلام واسطه‌ای (مواد اولیه و...) اختصاص دارد که به‌لحاظ ارزش افزوده، در رتبه بسیار بالا قرار دارند. به عبارتی، در کنار موضوع پایین بودن شاخص پیچیدگی اقتصادی، باید محدودیت‌های تحریمی و ارزی را نیز در این شکاف در نظر گرفت.
کاهش ارزآوری فولادی‌ها به‌رغم رشد وزنی صادرات
یکی از بخش‌هایی که در صادرات غیرنفتی ایران سهم بالایی دارد، بخش معدنپایه و فلزات معدنی هستند. درخصوص اقلام معدنی و صنایع معدنی گرچه آماری با جزئیات منتشر نشده است اما نگاهی به آمارهای صادرات فولادی‌ها در دوماهه نخست سال 1402 نشان می‌دهد طی مدت مذکور صادرات مقاطع طویل فولادی (تیرآهن و میلگرد و نبشی و ناودانی و...) به‌لحاظ وزنی رشد بیش از 35 درصدی نسبت به دوماهه نخست سال 1401 داشته‌اند. صادرات مقاطع تخت (ورق گرم و سرد و پوششدار) طی این مدت به‌لحاظ وزنی رشد نزدیک به 68 درصدی داشته و درمجموع محصولات فولادی در پایان بهار امسال به‌لحاظ وزنی 40.3 درصد رشد را به ثبت رسانده‌اند. در بخش فولاد میانی نیز صادرات بیلت و بلوم و اسلب به‌لحاظ وزنی درمجموع رشد 33 درصدی داشته و آهن اسفنجی نیز با رشد 204 درصدی روبه‌رو شده است. این آمارها که از سوی انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران ارائه می‌شود، متاسفانه جزئیات ارزش دلاری صادرات را منتشر نکرده است تا مشخص شود گروه فولادی‌ها در بهار امسال رشد یا کاهش ارزش را تجربه کرده‌اند یا خیر. اما نگاهی به گروه فلزات در آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد محصولات معدنپایه و فلزات در 3ماهه نخست امسال در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته به‌رغم رشد وزنی قابل توجه، با کاهش ارزش صادراتی روبه‌رو شده‌اند.
برای مثال، آلومینیوم (کد تعرفه 76011000) گرچه در سه ماهه بهار 1402 به‌لحاط وزنی کاهش 14 درصدی داشته اما ارزش آن کاهش 26 درصدی را به ثبت رسانده است. در کد تعرفه ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻧﻴﻤﻪﺗﻤﺎم از آﻫﻦ ﻳﺎ ﻓﻮﻻد ﻏﻴﺮﻣﻤﺰوج (با کد 72071290) صادرات این محصولات گرچه در بهار امسال کاهش 6 درصدی در وزن داشته اما ارزش آنها کاهش بیش از 17 درصدی داشته است. ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻧﻴﻤﻪﺗﻤﺎم از آﻫﻦ ﻳﺎ ﻓﻮﻻد ﻏﻴﺮﻣﻤﺰوج (با کد تعرفه 72071190) گرچه در بهار 1402 رشد 9 درصدی در وزن را تجربه کرده اما به‌لحاظ ارزش تنها نزدیک به نیم‌درصد رشد داشته است. محصولات تحت عنوان روی ﻏﻴﺮﻣﻤﺰوج (با کد تعرفه 79011210) گرچه به‌لحاظ وزنی رشد 48 درصدی داشته اما نسبت به بهار سال گذشته به‌لحاظ ارزش تنها نزدیک به یک درصد رشد داشته است. ﺷﻤﺶ از آﻫﻦ و ﻓﻮﻻد ﻏﻴﺮﻣﻤﺰوج (با کد تعرفه 72061000) طی بهار امسال گرچه با رشد 20 درصدی در وزن روبه‌رو بوده اما به‌لحاظ ارزش 6.5 درصد رشد صادرات را تجربه کرده است. همچنین صادرات ﻣﻴﻠﻪﻫﺎی آهنی ﻳﺎ ﻓﻮﻻدی، ﮔﺮم ﻧﻮردﺷﺪه دارای دﻧﺪاﻧﻪ (با کد تعرفه 72142000) گرچه در بهار امسال با رشد بیش از 40 درصدی در وزن روبه‌رو بوده اما ﮔﺮم ﻧﻮردﺷﺪه ارزآوری فقط رشد 14 درصدی داشته است.
رشد ارزآوری صادرات غذا و کشاورزی
نگاهی به وضعیت صادرات بخش کشاورزی و غذا نشان می‌دهد در این بخش، صادرات کشور دو میلیون و 71 هزار تن به ارزش 1 میلیارد و 302 میلیون دلار بوده که به‌لحاظ وزنی کاهش 7 درصدی داشته اما به‌لحاظ ارزش با رشد 15.2 درصدی روبه‌رو شده است.
در زیربخش‌های صادرات بخش غذا و کشاورزی آمارها نشان می‌دهد طی بهار 1402 بیش از 93 درصد از صادرات این بخش مربوط به بخش دام و طیور، بخش زراعی و محصولات باغی است. 6.2 درصد نیز مربوط به بخش شیلات و کمتر از یک نیز مربوط به بخش‌های دامپزشکی و محصولات جنگلی است. براساس این آمارها، صادرات بخش زراعی با وجود کاهش 7.6 درصدی در وزن، با افزایش 5.6 درصدی در ارزش روبه‌رو بوده است. در بخش دام و طیور صادرات رشد 40 درصدی در وزن و 45 درصدی در ارزش داشته است. در بخش باغی صادرات به‌لحاظ وزنی کاهش 31 درصدی داشته اما افزایش 6.4 درصدی در ارزش را تجربه کرده است. در بخش شیلات صادرات به‌لحاظ وزنی 26.4 درصد و به‌لحاظ ارزش رشد 35.4 درصدی داشته است.
اما نگاهی به برخی محصولات نیز نشان می‌دهد در بهار 1402 نسبت به بهار 1401 صادرات گوجه فرنگی با رشد 10 درصدی در وزن و ارزش روبه‌رو شده. پسته با رشد 5 درصدی در وزن و کاهش 2 درصدی در ارزش، خرما با کاهش 2.2 درصدی در وزن و رشد 11.3 درصدی در ارزش، انگور با رشد 9.3 درصدی وزن و 40 درصدی در ارزش، سیب با کاهش 62 درصدی وزن و کاهش 18.5 درصدی در ارزش، زعفران با رشد 68 درصدی وزن و 58 درصدی در ارزش و صادرات هندوانه با کاهش 16 و 17 درصدی در ارزش و وزن روبه‌رو شده است. درمجموع در بخش کشاورزی و غذا هرچند صادرات به‌لحاظ ارزش کاهش 7 درصدی داشته اما افزایش قیمت‌ها در برخی اقلام کشاورزی این کاهش وزنی را پوشش داده است.
فصل بد فلزات و پتروشیمی
گفته شد که ارزش وزنی صادرات غیرنفتی کشور در بهار امسال یک رکورد از خود به جا گذاشته و نسبت به مدت مشابه بهار 1401 رشد 24.4 درصدی را تجربه کرده است. همچنین در بخش‌های مختلف کالایی نیز آمارها نشان می‌دهد گرچه در بخش کشاورزی به‌رغم کاهش 7 درصدی وزن صادرات، ارزش صادرات رشد 15.2 درصدی داشته است، برخلاف آن، در بخش فولادی‌ها به‌رغم رشد وزنی ارزش صادرات کاهش داشته است. بررسی وضعیت 20 قلم عمده صادراتی کشور نشان می‌دهد از این 20 قلم، تعداد 11 قلم با کاهش قابل‌توجه وزن و ارزش روبه‌رو شده‌اند. براساس این آمارها صادرات ﺑﻨﺰﻳﻦ با کاهش 100 درصدی به صفر رسیده است. صادرات ﻛﺎﺗﻮد و ﻗﻄﻌﺎت ﻛﺎﺗﻮد از ﻣﺲ ﺗﺼﻔﻴﻪﺷﺪه با کاهش 77 درصدی در وزن و 79 درصدی در ارزش روبه‌رو شده، صادرات ﺳﺎﻳﺮ ﻓﺮآوردهﻫﺎی ﻧﻔﺖ ﻳﺎ روﻏﻦﻫﺎی معدنی ﻗﻴﺮی (با کد تعرفه 27101990) با کاهش 51 درصدی در وزن و 73 درصدی در ارزش روبه‌رو شده، صادرات پلی‌اﺗﻴﻠﻦ ﮔﺮﻳﺪ ﻓﻴﻠﻢ ﺑﺎ ﭼﮕﺎلی ﻛﻤﺘﺮ از 94درصد (با کد تعرفه 39011030) به‌لحاظ وزنی 56 و به‌لحاظ ارزش 71 درصدی کاهش، ﺳﺎﻳﺮ روﻏﻦﻫﺎی سبک و ﻓﺮآوردهﻫﺎ به جز ﺑﻨﺰﻳﻦ (با کد تعرفه 27101290) به‌لحاظ وزنی 36 و به‌لحاظ ارزش 64 درصد کاهش، اوره به شکل‌های مختلف به‌لحاظ وزنی 9 درصد رشد به‌لحاظ ارزش 54 درصد کاهش، پلی‌اﺗﻴﻠﻦ ﮔﺮﻳﺪ ﻓﻴﻠﻢ ﺑﺎ ﭼﮕﺎلی94درصد ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ (با کد تعرفه 39012020) به‌لحاظ وزنی 21 درصد و به‌لحاظ ارزش 35 درصد کاهش، ﻣﺘﺎﻧﻮل به‌لحاظ وزنی 6 درصد و به‌لحاظ ارزش 26 درصد کاهش، آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم به‌صورت ﻛﺎرﻧﺸﺪه، ﻏﻴﺮﻣﻤﺰوج به‌لحاظ وزنی 14 درصد و به‌لحاظ ارزش 26 درصد کاهش، ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻧﻴﻤﻪﺗﻤﺎم از آﻫﻦ ﻳﺎ ﻓﻮﻻد ﻏﻴﺮﻣﻤﺰوج به‌لحاظ وزنی 6 و به‌لحاظ ارزش 17 درصد کاهش و ﭘﺮوﭘﺎن ﻣﺎﻳﻊﺷﺪه در ﻇﺮوف یک ﻫﺰار سانتیﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ نیز گرچه به‌لحاظ وزنی رشد 26 درصدی داشته اما به‌لحاظ ارزش با کاهش 10.4 درصدی روبه‌رو شده است.
آن‌طور که آمار و ارقام نشان می‌دهد در کنار فلزات اقلام پتروشیمی نیز از دیگر اقلامی هستند که هم در وزن و هم در ارزش با کاهش قابل توجه صادرات روبه‌رو شده‌اند. البته مشخص نیست در بخش پتروشیمی و شیمیایی‌ها، به جز کاهش قیمت‌های جهانی، صادرات این اقلام چه مقدار تحت تاثیر سیاست ارزی دولت و به‌ویژه سیاست تثبیت قرار گرفته است.
کاهش 5 تا 20 درصدی قیمت‌های جهانی
در موارد مختلف دلیل کاهش 8.8 درصدی ارزش صادرات غیرنفتی ایران به‌رغم رشد 24.4 درصدی در وزن توضیح داده شد. به‌طور مختصر نگاهی به قیمت جهانی برخی فلزات و اقلام شیمیایی و پتروشیمی نشان می‌دهد قیمت این اقلام در چند ماه اخیر با کاهش قابل توجه روبه‌رو شده است. برای مثال، در 3 ماه اخیر قیمت جهانی مس کاهش 8.6 درصدی داشته است. قیمت سنگ‌آهن نیز نسبت به اواخر مارس با کاهش 16.7 درصدی روبه‌رو شده است. قیمت گاز کاهش بیش از 20 درصدی داشته و قیمت جهانی پلی‌اﺗﻴﻠﻦ ﮔﺮﻳﺪ ﻓﻴﻠﻢ ﺑﺎ ﭼﮕﺎلی ﻛﻤﺘﺮ از 94درصد هم در سه ماه اخیر کاهش 4 درصدی داشته است. قیمت جهانی متانول از ابتدای مارس تاکنون با کاهش 18.2 درصدی روبه‌رو شده و قیمت آلومینیوم از ابتدای مارس تاکنون کاهش 7.7 درصدی داشته است. طی چهار ماه اخیر قیمت جهانی اقلام فولادی نیز به‌طور میانگین کاهش 20 درصدی داشته است.
