جهان‌صنعت نوشت: ترکیه خرید گاز از ایران را متوقف می‌کند؟ این سوالی است که اگرچه هنوز نمی‌توان به‌طور قطع پاسخی برای آن پیدا کرد اما شواهد نشان می‌دهد در صورت تداوم شرایط تحریمی ایران، مشتری ۲۵ساله گاز ایران هم از دست می‌رود.
قرارداد ۲۵ساله فروش گاز ایران به ترکیه چندماه دیگر به پایان می‌رسد؛ قراردادی که چالش‌های آن کم هم نبود؛ از شکایت ترکیه از ایران در میانه راه که منجربه محکومیت ایران و پرداخت جریمه به ترکیه شد تا قطع گاز در زمان افت فشار ایران و پیک تقاضا در ایران. حالا ترکیه بر سردوراهی مانده که آیا این قرارداد را با ایران تمدید کند یا پیشنهادهای جذاب خرید ال‌ان‌جی از آمریکا یا برنامه واردات بیشتر گاز از آذربایجان را به‌جای تمدید قرارداد گازی با ایران اجرایی کند. برای همسایه شمال غربی ایران، البته بهتر است که ریسک ناشی از تحریم ایران را متحمل نشود اما مراودات تجاری ایران با ترکیه هم موضوعی است که رجب طیب اردوغان نمی‌تواند از آن بگذرد. هرچند برای خط لوله‌ای با طول تقریبا ۲۵۷۷ کیلومتر که از تبریز به سمت آنکارا سالانه ۱۰میلیارد مترمکعب گاز می‌برد، بهینه‌تر است که همین قرارداد تمدید شود اما تحریم‌های ایران به‌خصوص با بازگشت اسنپ‌بک موضوع قابل‌کتمانی نیست به‌خصوص آنکه منابع خبری خارجی گزارش می‌دهند که واشنگتن علنا متحدانش از جمله ترکیه را که عضو ناتو است، تحت فشار قرار داده تا روابط انرژی خود را با مسکو و تهران قطع کنند. دونالد ترامپ، رییس‌جمهور آمریکا در نشست کاخ سفید در ۲۵سپتامبر، طیب اردوغان، رییس‌جمهور ترکیه را تحت فشار قرار داد تا خرید انرژی از روسیه را کاهش دهد. از سوی دیگر، تنوع‌بخشی منابع تامین گاز، همچنین امنیت انرژی ترکیه را تقویت کرده و از برنامه‌های این کشور برای تبدیل‌شدن به یک قطب گاز منطقه‌ای حمایت می‌کند. تحلیلگران می‌گویند آنکارا قصد دارد گاز طبیعی مایع(ال‌ان‌جی) وارداتی و گاز تولید داخلی را به اروپا صادر و در عین حال گاز روسیه و ایران را در داخل کشور مصرف کند.
جایگزین‌هایی برای قرارداد ۲۵ ساله
قراردادهای بلندمدت روسیه با ترکیه برای تامین سالانه ۲۲میلیارد متر مکعب از طریق خطوط لوله بلو‌استریم و ترک‌استریم نزدیک به انقضا هستند. قرارداد ۱۰میلیارد متر مکعبی با ایران در اواسط سال آینده منقضی می‌شود درحالی‌که قراردادهای جمهوری آذربایجان برای صادرات مجموعا ۵/۹میلیارد متر مکعب تا سال‌های ۲۰۳۰ و ۲۰۳۳ اعتبار دارند. ترکیه به‌سرعت در حال گسترش منابع جایگزین است. شرکت نفت دولتی ترکیه (TPAO) در حال افزایش تولید از میادین گاز داخلی است و همزمان شرکت‌های دولتی و خصوصی پایانه‌های واردات ال‌ان‌جی را برای واردات گاز از آمریکا و الجزایر گسترش داده‌اند. این واردات بیش از نیمی از تقاضای گاز ترکیه که حدود ۵۳میلیارد متر مکعب است را پوشش و شکاف واردات از طریق خط لوله را به حدود ۲۶میلیارد مترمکعب کاهش می‌دهد که بسیار کمتر از ۴۱میلیارد مترمکعب گاز تحت قراردادهای فعلی با روسیه، ایران و جمهوری آذربایجان است. برای حمایت از این تغییر، ترکیه مجموعه‌ای از قراردادهای ال‌ان‌جی را با تامین‌کنندگان آمریکایی به ارزش ۴۳میلیارد دلار امضا کرده که شامل یک قرارداد ۲۰ساله با مرکوریا در سپتامبر است؛ قراردادی که بنابه گفته آلپ‌ارسلان بایراکتار، وزیر انرژی ترکیه، ال‌ان‌جی آمریکا، جایگزین‌های ارزان‌تری از نفت ایران، روسیه یا حتی آذربایجان است. توغای یوجل از کارشناسان اقتصادی و سیاسی ترکیه می‌گوید: ترامپ مدت‌هاست که از گاز و دلار به‌عنوان سلاح استفاده می‌کند. در واقع استفاده از انرژی به‌عنوان سلاح در دوران بایدن به شیوه‌ای معتدل‌تر اجرا شد. آمریکا که زمانی روسیه را به استفاده از انرژی به عنوان سلاح متهم می‌کرد، اکنون خود نیز همین کار را انجام می‌دهد. بنابراین این وضعیت به ما نشان می‌دهد که ماجرا فقط اقتصادی نیست و آمریکا با این حربه بسیاری از کشورهای اروپایی و آسیایی را دچار مشکل می‌کند.»
تبعات قراردادی که از دست می‌رود
محمود خاقانی، کارشناس بین‌الملل انرژی در این رابطه به «جهان‌صنعت» می‌گوید: در روزهای اخیر و پس از توافق آتش‌بس در نوار غزه، قیمت نفت کاهش یافت. این موضوع نشان می‌دهد که تحولات سیاسی و نظامی در منطقه مستقیما بر بازار انرژی تاثیر می‌گذارد. در همین حال آمریکا به ترکیه فشار آورده که از روسیه گاز نخرد و به‌جای آن از گاز طبیعی مایع (LNG) آمریکا استفاده کند. به‌عبارت دیگر، تحریم‌های آمریکا علیه روسیه، ایران و ونزوئلا، درواقع ابزار سیاست‌های نفتی و گازی واشنگتن هستند تا بتواند بازار جهانی را در اختیار گرفته و قیمت‌ها را تعیین کند. او به بررسی تاریخچه صادرات گاز ایران به ترکیه، چالش‌های قراردادی و چشم‌انداز سیاست‌های انرژی کشور پرداخت و تاکید کرد که پایان قرارداد فعلی صادرات گاز به ترکیه نباید موجب نگرانی شود. به گفته خاقانی، صادرات گاز ایران به ترکیه پیش از انقلاب مطرح بود و از دهه۱۹۷۰، در چارچوب توافقی میان آمریکا و شوروی سابق، ایران گاز خود را به شوروی صادر می‌کرد تا با گاز شوروی تلفیق و به اروپا برسد. شوروی نیز در مقابل در ایران سرمایه‌گذاری‌هایی مانند فولاد اصفهان انجام داد و تجهیزات نظامی به ارتش شاهنشاهی تحویل می‌داد. پس از فروپاشی شوروی، رقابت منطقه‌ای بین ایران و ترکیه بر سر مسیرهای صادرات گاز و نفت آسیای مرکزی، دریای خزر و قفقاز شدت گرفت. ایران خط لوله به مرز بازرگان را احداث کرد اما ترکیه مسیر خود را ساخت و اجازه نداد ایران گاز خود را مستقیما به اروپا صادر کند. خاقانی می‌گوید: «ترکیه گاز ایران را خریداری و بازفروش می‌کند اما این موضوع نباید باعث نگرانی ما شود.» وی همچنین به اهمیت قراردادهای بعدی اشاره کرد و گفت: «در سال‌های اخیر ناترازی در تولید و مصرف گاز ایران باعث شد صادرات به ترکیه کاهش یابد و ترکیه چندبار علیه ایران به داوری شکایت کرد. در سال گذشته صادرات گاز ایران به این کشور حدود ۳۰درصد کاهش یافت.» خاقانی تحلیل کرد که این وضعیت بخشی از تغییرات بزرگ‌تر در بازار انرژی جهان است، از جمله جنگ اوکراین و محدودیت‌های گاز اروپا از روسیه و افزایش تولید گاز آمریکا که باعث شده ترکیه منابع انرژی خود را متنوع کند و به‌سمت امنیت انرژی مستقل حرکت کند. این کارشناس بین‌الملل انرژی تاکید کرد که ترکیه با داشتن بزرگ‌ترین ارتش ناتو و موقعیت ژئوپلیتیک ویژه، همواره سیاست متعادل بین روسیه و ناتو را دنبال کرده و منابع انرژی خود را از روسیه، آمریکا، قطر و پروژه‌های دریای مدیترانه تامین می‌کند. او گفت: «ترکیه حتی توافقاتی دارد که گاز اسرائیل از دریای مدیترانه از طریق سوریه به این کشور برسد و همزمان واردات گاز از ایران را نیز حفظ کند. بنابراین ایران نباید نگران پایان یا کاهش صادرات به ترکیه باشد.»
از منظر راهبردی خاقانی معتقد است ایران باید سیاست انرژی خود را بازنگری کند و به‌جای صادرات خام گاز، تولید برق از گاز داخلی و توسعه شبکه انرژی خزر را در اولویت قرار دهد. وی توضیح داد: «با توجه به تکنولوژی‌های جدید خطوط انتقال برق با ولتاژ بالا، ایران می‌تواند برق تولیدی را به ترکیه و حتی اروپا صادر و ارزش‌افزوده بیشتری ایجاد کند.» این رویکرد هم امنیت انرژی داخلی را تقویت کرده و هم ایران را از وابستگی به بازارهای خارجی مستقل می‌کند.
کارشناس بین‌الملل انرژی به اهمیت بازگشت نیروهای متخصص به صنعت نفت و گاز کشور اشاره کرد و گفت: «نیروهای فعلی به دلیل وابستگی‌های سیاسی و ناکارآمدی نمی‌توانند برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت طراحی کنند.
ما نیاز داریم صنعت نفت و گاز کشور را به‌صورت یکپارچه مدیریت کنیم و سیاست‌های کلان انرژی را به‌روز و مدون کنیم.»
خاقانی نتیجه‌گیری کرد: «فرصت پایان قرارداد با ترکیه باید به‌عنوان نقطه‌آغاز بازنگری در سیاست‌های کلان انرژی ایران دیده شود. باید از ظرفیت شبکه انرژی خزر، تولید برق از گاز داخلی و ایجاد بورس بین‌المللی انرژی بهره برد تا ایران بتواند نقش موثرتری در بازار انرژی منطقه و جهان ایفا کند. امنیت انرژی داخلی، شامل نفت، گاز، برق و بنزین، با امنیت ملی کشور پیوند خورده و نباید تنها بر انرژی هسته‌ای تمرکز شود.