بارش برف ايران را زمين‌گير كرد و مردمي كه در برف و بوران گرفتار شدند، براي چندروزي بحران آب را فراموش كردند. برخي هم به اين باور رسيدند كه با اين حجم برفي كه از آسمان باريده، بحران امسال هم پشت سر گذاشته شد. در حالي كه مردم از يك نكته اساسي غافل هستند. كشور گرم و خشكي نظير ايران، به‌شدت به منابع آب زيرزميني وابسته است. تكنولوژي قنات كه از هزاران سال پيش در ميان ايرانيان رواج داشته است، حاصل تلاش مردم اين سرزمين براي سازگاري با شرايط خشك اين اقليم است. اما توسعه نيم‌قرن اخير، بدون توجه به پتانسيل تجديدپذيري منابع آب زيرزميني، ايران را به مرز بحران رساند و اين بحران‌ها، در قالب فرونشست زمين، در جامعه نمود پيدا كرد. بنابراين بارش كمي برف يا باران، ايران را از شرايط خشك‌سالي خارج نمي‌كند. كارشناسان آب بر اين باورند كه بحران آب ايران كه بيشتر گريبان مهم‌ترين منبع آب كشور يعني آب زيرزميني را گرفته و تمدن ايران را در معرض خطر جدي قرار داده است، به سرعت قابل‌حل نيست و به صرف زمان زياد و تدابير ويژه نياز داريم. حاصل مطالعات كارشناسان بخش آب كشور نشان مي‌دهد كل بارش برف اين روزهاي ايران فقط معادل پنج سانتي‌متر باران است. اگرچه اين بارش‌ها، منابع آب زيرزميني كشور را تغذيه خواهد كرد اما براي جبران كسري مخازن آب زيرزميني، به شرط آنكه حتي يك قطره آب در كشور مصرف نشود، حداقل به ٣٠ سال زمان نياز داريم. بنابراين، با بارش‌هاي اخير، معجزه خاصي در كشور رخ نخواهد داد. پايتخت غافلگيرشده از برف، هنوز در تب و تاب جمع‌كردن بحران ناشي از بارش‌هاي چند روز اخير است. تقريبا در بخش‌هاي گسترده‌اي از كشور وضعيت بهتر از پايتخت نيست. برف زمين‌ها را سفيدپوش كرده و اين بارش‌ها خيال مردم را درباره وجود بحران آب در ايران راحت مي‌كند. مردم تصور مي‌كنند اين برف، مي‌تواند پشت سدها ذخيره شود و آب مورد نياز براي تابستان آينده را تأمين كند. براي اطلاع‌يافتن از تأثير اين بارش‌ها با محمد حاج‌رسوليها، مدير عامل شركت مديريت منابع آب گفت‌وگو كرديم. به اعتقاد او مخازن سدها نسبت به سال قبل با كاهش ١٥درصدي روبه‌روست. مديرعامل شركت مديريت منابع آب كشور درباره وضعيت ذخاير آبي كشور و تأثير بارش‌هاي اخير به «شرق» مي‌گويد.
در حال حاضر ذخایر آب کشور چه وضعیتی دارد؟
وضعیت بهره‌برداری مخازن سدهای کشور از اول مهر لغایت ٩ بهمن ماه سال آبی جاری به این صورت است: در سال جاری ورودی آب به مخازن سدها پنج‌ميلياردو ٦٢ ميليون مترمکعب بوده است. این رقم در سال آبی قبل هشتميلياردو ٤٣ ميليون مترمکعب بوده که از کاهش حجم آب ورودی به مخزن سدها به میزان ٣٣ درصد حکایت دارد. خروجی آب از مخازن سدها در سال جاری هشتميلياردو ٦٣ ميليون مترمکعــب و در سال قبل ٩ميلياردو ٤٩ ميليون مترمکعب بوده که نسبت به سال آبی گذشته ٩ درصد کاهش داشته است. در سال آبی جاری ٤١ درصد مخازن سدهای کشور و در سال آبی قبل در همین بازه زمانی،٥٠ درصد آنها پر بوده است. حجم مخزن سدها در سال جاری ٢٠ميلياردو ٣٠ ميليون مترمكعب و در سال قبل ٢٣ميلياردو ٧٦ ميليون مترمکعب بوده که نسبت به سال قبل ١٥ درصد کاهش را نشان می‌دهد.
وضعیت ذخایر آب قبل و بعد از بارش‌ها چگونه است؟ آیا این بارندگی‌ها بر میزان ذخایر آب تأثيرگذار خواهند بود؟
از آنجا که بارندگی اخیر بیشتر به صورت برف بوده، تأثير فوری چندانی در افزایش حجم آب مخازن سدها نداشته است ولی به عنوان یک ذخیره برفی تأثير آتی آن در ماه‌های آینده با ذوب‌شدن برف‌ها نمود خواهد داشت. ورودی مخزن سدها در هفته جاری ٠,٢١ میلیارد مترمکعب افزایش داشته و خروجی آنها نیز ٠.٢١ میلیارد مترمکعب زیاد شده است. بنابراین وضعیت ذخایر آب قبل و بعد از بارش‌ها تغییری نکرده است.
آیا بارش‌های اخیر مشکل بحران آب کشور را حل خواهد کرد؟
با توجه به وضعیت اقلیمی کشور ما که در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک قرار دارد، سخن‌گفتن از بحران آب تعبیر درستي نیست و کمبود آب پدیده‌اي غیرمترقبه به حساب نمي‌آيد. با این توضیح باید گفت: وضعیت بارش تجمعی از اول مهر تا هشتم بهمن ٤٥ میلی‌متر بوده و مقدار اختلاف بارش هفته جاری با هفته گذشته (اثر بارش‌های اخیر) ٤,٨ میلی‌متر است. مقدار بارش در مدت مشابه در سال آبی گذشته ٧٥ میلی‌متر و در متوسط درازمدت بارش ١١١ میلی‌متر است. درصد اختلاف مقدار بارشی سال آبی جاری با سال آبی گذشته ٣٩ درصد و در مقایسه با متوسط درازمدت ٥٩ درصد کاهش را نشان می‌دهد.
سفره‌های آب زیرزمینی در حال حاضر چه شرایطی دارند و آیا بارندگی‌ها بر میزان حجم آنان تأثيرگذار هستند؟
در حال حاضر و در سال‌هاي اخیر به‌طور متوسط سالانه حجمی حدود ٥,٨ میلیارد مترمکعب اضافه‌برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی انجام شده است که نشان‌دهنده وضعیت بسیار نامناسب سفره‌های آب زیرزمینی است و مراحل بهبود آن مستلزم اجرای برنامه‌های احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی است. اثرات چنين طرح‌هايي در درازمدت مشخص خواهد شد.
سوءمديريت عامل بروز بحران
به گفته محمد حاج‌رسوليها مديرعامل شركت مديريت منابع آب ايران، سالانه حدود شش ميليارد متر مكعب اضافه‌برداشت از منابع آب زيرزميني داريم. منابعي كه جزء ذخاير استراتژيك كشورها به حساب مي‌آيند و تمام دولت‌ها تلاش مي‌كنند اگر نسل فعلي آب كافي در اختيار دارد، اين منابع را براي نسل آتي ذخيره كنند؛ در ايران براي توسعه و توليد محصولات آب‌بر كشاورزي يا توسعه صنعت فولاد به كار گرفته مي‌شود. اين مصرف بي‌محاباي آب مي‌تواند به قيمت نابودي تمدن ايران تمام شود. با وجود اين به جاي برنامه‌ريزي براي توسعهاي متوازن، مديران دستگاه‌هاي مختلف هنوز بر سر برخي مفاهيم با يكديگر در ستيز هستند. به گفته اويس ترابي، دکترای عمران و کارشناس هیدرولوژی مسئله بحران منابع آب ايران، مستقل از وضعيت اقليمي است.
او به «شرق» مي‌گويد: ما در بيش از نيم‌قرن توسعه، منابع آب در دسترس كشور را مصرف كرده‌ايم. ذخاير آبي كشور مصرف شده است. ايران به خاطر نوع اقليمي كه دارد، منابع آب زيرزميني يكي از منابع اصلي‌اش به حساب مي‌آيد. بيش از ٩٠ درصد از منابع آب كشور از ذخاير زيرزميني تأمين مي‌شود اما در حال حاضر تمام دشت‌هاي ايران بيلان منفي دارند. تمام آب ديناميك را مصرف كرده‌ايم و ذخايري را كه در دوران زمين‌شناسي شكل گرفته و ذخاير استاتيك به شمار مي‌روند، استخراج مي‌كنيم.
ترابي اضافه مي‌كند: اين يعني ما منابع آب خود را از دست داده‌ايم. بنابراين اگر هم‌اكنون هيچ آبي مصرف نكنيم، ترميم آبخوان‌ها حداقل ٣٠ سال طول مي‌كشد. اين زمان براي مخازني است كه دچار فرونشست نشده‌اند. ترميم مخازن فرونشسته، در طول دوران زمين‌شناسي امكان‌پذير است.
به گفته او نظر مجامع جهاني درباره تنش آبي در ايران و خاورميانه و عبور از مرز بحران، به دليل وضعيت ذخاير آب زيرزميني در اين مناطق است. مشكلي كه براي منابع آب ما پيش آمده، به خاطر ناآگاهي از وضعيت جغرافياي سرزميني و سوءمديريت در ٦٠ سال گذشته است. همه دولت‌ها يك الگوي توسعه را پيگيري كرده‌اند. الگوي توسعه ايران اشكال داشته و مديريت منابع آب ما مشكل‌دار بوده كه ما را به اين نقطه رسانده است.
اين هيدرولوژيست تأكيد مي‌كند: حتي به فرض محال اگر اقليم ما تبديل به اقليم مرطوب شود، جبران صدمه‌اي كه در اين سال‌ها به منابع آب زيرزميني زده‌ايم، به سال‌ها زمان نياز دارد.
به اعتقاد او ٩٠ درصد منابع آب كشور از منابع زيرزميني تأمين مي‌شود و ١٠ درصد از منابع آب سطحي است. بنابراين بايد فرافكني‌ها درباره آب را كنار بگذاريم. بارش‌هاي اخير ربطي به خلاص‌شدن ما از بحران آب ندارد. ما مرز تنش‌هاي آبي را رد كرده‌ايم و دچار بحران آب شده‌ايم. حتي اگر ٨٠ ميليون ايراني آب نخورند و مصرف آب نداشته باشند، حل مشكل آب ايران سال‌ها طول مي‌كشد.
برف ٢٠ سانتي‌متري
بوراني كه ٢٢ استان كشور را دچار بحران كرد، به گفته نعمت‌الله كريمي مدير گروه منابع آب مؤسسه تحقيقات آب، معادل پنج سانتي‌متر باران بود.
او به «شرق» گفت: در روزهاي اخير به‌طور متوسط ٢٠ تا ٢٥ سانتي‌متر برف در كشور باريد. برخي مناطق ارتفاع برف بيشتر و برخي مناطق كمتر بود. اين بارش، كسري بارندگي در فصل پاييز را جبران نخواهد كرد.
كريمي اضافه مي‌كند: خوشبختانه بارش برف در فصلي رخ داده كه خيلي ذوب شديدي نداريم. با توجه به اينكه موج جديد سرما در راه است، برف خيلي سريع در كوه‌ها و ارتفاعات ذوب نمي‌شود. در نتيجه به تغذيه سفره‌هاي زيرزميني هم كمك خواهد شد. به گفته او پيشبينيها نشان مي‌دهد كه بارش‌هاي زمستان كسري بارش‌هاي سال آبي جاري را جبران نمي‌كند و قطعا بارندگي امسال نسبت به ميانگين درازمدت كمتر خواهد بود.
مدير گروه منابع آب مؤسسه تحقيقات آب درباره احتمال جيره‌بندي آب عنوان مي‌كند: بعيد مي‌دانم كه در ارتباط با حقابه شرب يا صنعت با مشكل خاصي مواجه شويم. زيرا اولويت وزارت نيرو تأمين آب اين بخش‌هاست. اما در زمينه آب كشاورزي، نيازمند برنامه‌ريزي و تجديد نظر در تخصيص‌ها هستيم.
او حوضه آبريز مرزي شرقي را يكي از خشك‌ترين حوضه‌هاي آبريز كشور معرفي مي‌كند كه احتمالا براي تأمين آب كشاورزي در اين حوضه، دچار مشكل خواهيم بود. به گفته كريمي، اين حوضه كمترين ميزان بارندگي و بيشترين خشك‌سالي را در سال جاري تجربه كرده است.
لیلا مرگن/ شرق