استمرار اعتراض کشاورزان شرق اصفهان به کمبود آب در اثر انتقال حق‌آبه‌شان از آب زاینده‌رود به استان یزد از هفته‌های اول سال97 از یکسو، پافشاری مدیران و مسئولین استان یزد برای انتقال آب این رود برای مصارف شرب و صنعتی به استان خود در شرایط خشکسالی و بحرانی بودن زاینده‌رود از سوی دیگر باعث ایجاد مجادله میان مسئولین دو استان، برخی از مدیران یزدی با کشاروزان ورزنه‌ای و حتی شهروندان دو استان در فضای سیاسی و رسانه‌ای شده است. بنظر می‌آید زنگ خطر بحران آب، این‌بار بیش از همیشه به صدا درآمده و اگر با تصمیات درست مسئولین رفع نشود؛ منافع ملی مردم ایران در پی احتمال به وقوع پیوستن "جنگ آب" مورد مخاطره جدی قرار خواهد گرفت. اما حق با کیست و راهکارچیست؟! این گزارش به واکاوی این موضوع خواهد پرداخت!
داستان تونل کوهرنگ 1
رودخانه کارون و زاینده‌رود هر دو از چشمه‌های گوهرنگ در دل زاگرس میانی که یکی از منابع مهم آب فلات مرکزی ایران است سرچشمه می‌گیرند. اما به دلیل شرایط جوی و توزیع نامتوازن بارش، 92 درصد آب آن راهی حوزه کارون و تنها 8 درصد آن به زاینده‌رود می‌رسد. این درحالی است جمعیت این دوحوزه به نسبت منابع آن آن تقسیم نشده است. به همین علت حتی در شرایط معمول و ترسالی در حوزه کارون با مازاد آب و در حوزه زاینده‌رود با کمبود آب روبهرو هستیم.
بنابراین در دهه 30 خورشیدی دولت و مسئولین وقت با احداث تونل "کوهرنگ1" بخشی از مازاد آب حوزه کارون از سرچشمه‌های کوهرنگ را به سمت زاینده‌رود هدایت کردند تا کسری آب این حوزه در بخش‌های محیط‌زیست، کشاورزی و آب شرب استان جبران گردد. از این رو هزینه ساخت این تونل توسط کشاورزان روستای ورزنه در دهه 40 خورشیدی به دولت پرداخت شد.
از طومار شیخ بهایی
حیدری‌زاده، یکی از کشاورزان ساکن ورزنه در این خصوص به خبرنگار نوسان گفت: پیش از احداث تونل کوهرنگ1 آب مورد نیاز کشاورزان از آب‌دهی طبیعی رودخانه زاینده‌رود براساس طومار شیخ بهایی که نحوه تقسیم آب در آن ذکر شده بود تقسیم می‌شد. اما با احداث این تونل کل آب آن منهای 30 میلیون مترمکعب که برای مصرف آب شرب در اختیار کشاورزان قرار گرفت و کشاورزان طی 5 سال به شکل اقساطی هزینه ساخت تونل را به دولت پرداختند و امتیاز آب این تونل را خریداری کردند.
او در ارتباط با حق‌آبه شان گفت: متاسفانه تا سال پیش برخی از مسئولین استانی و کشوری مانند استاندار پیشین اصفهان. وزیر اسبق نیرو و وزیر جهاد کشاورزی فعلی حق‌آبه ما را قبول نداشتند و می‌گفتند: طومار شیخ بهایی مربوط به زمانی است که رودخانه آب دارد نه اکنون که با کم‌آبی روبهرو است؛ در حالی که ما هم مصوبه مجلس و شورای نگهبان را داشتیم و هم اسناد و مدارکی که ثابت می‌کرد امتیاز آب تونل اول کوهرنگ که اکنون به سمت یزد می‌رود توسط کشاورزان در دهه 40 خریداری شده و این حق‌آبه کشاورزان محسوب می‌شود.
در غیاب کوهرنگ 3
پس از اینکه بخشی از کسری آب حوزه زاینده‌رود در بخش‌های محیط‌زیست، کشاورزی و مصرف شرب از طریق تونل کوهرنگ1 تامین شد در دهه 60 به منظور تامین آب مورد نیاز صنعت و شرب دو استان چهارمحال بختیاری و اصفهان تونل "کوهرنگ 2" مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
همچنین در دهه 70 قرار شد با افتتاح تونل "کوهرنگ3" بخش دیگری از مازاد آب حوزه کارون به سمت حوزه زاینده‌رود منتقل و سپس راهی استان‌های یزد و کرمان شود تا آب مورد نیاز این دو استان در حوزه صنعت، کشاورزی و شرب را تامین کند. مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی نیز به مسئولین آن زمان استان یزد و وزیر نیرو تذکر داده بود تا انتقال آب از سرچشمه‌های زاینده‌رود به یزد باید با افتتاح کوهرنگ 3 انجام شود تا مردم اصفهان دچار کمبود آب نشوند.
با این وجود در اواخر دهه 70 در زمان دولت اصلاحات به ریاست سیدمحمدخاتمی که از اهالی استان یزد بود، درحالی که هنوز تونل کوهرنگ3 افتتاح نشده بود بخشی از آب تونل کوهرنگ1 به مصارف گوناگون استان یزد تخصیص داده شد و طرح انتقال آب استان یزد از طریق کوهرنگ یک کلید خورد.
همچنین در زمان دولت محموداحمدی‌نژاد، در سفر استانی که او به استان چهارمحال بختیاری داشت؛ خود را مدیرآب آن منطقه معرفی کرد و اجازه برداشت بی‌رویه آب از سرچشمه‌های کوهرنگ و سد زاینده‌رود را به منظور احداث باغات میوه به ساکنان این استان داد. این اقدام نیز کلنگ دیگری به برای ایجاد بحران زاینده‌رود شد.
علت خشکسالی زاینده‌رود
درحالی که برخی از کارشناسات علت بروز بحران آب در حوزه زاینده‌رود را خشکسالی‌های اقلیمی معرفی می‌کنند؛ اما از دید برخی دیگر از پژوهشگران برداشت‌های بی‌رویه آب علت اصلی این بحران است.
حشمت‌الله انتخابی، پژوهشگر و فعال محیط زیست با بیان اینکه برهم خوردن تعادل میان آورد و مصرف آب رودخانه زاینده‌رود علت بحران زاینده‌رود شده است توضیح داد: متاسفانه برداشت‌های بی‌رویه و تخصیص آب در سال‌های ترسالی بدون در نظر گرفتن میزان ذخایر آبی برای سال‌هایی با میزان بارندگی معمول و یا کمتر از معمول باعث خشک شدن این رود شده است. او ادامه داد: از سوی دیگر دولت و مسئولین پیش‌بینی می‌کردند با آوردن آب از تونل سوم کوهرنگ و تونل بهشت‌آباد مقدار کسری آب تخصیص داده شده را جبران می‌کنند؛ در حالی که این اتفاق رخ‌نداد و برداشت‌های بی‌رویه در بالا دست باعث کمبود آب برای حقابه‌داران در پایین دست شد.
مصوبه سیزدهمین جلسه شورای عالی آب
تخصیص آب تونل کوهرنگ1 به حق‌آبه‌داران که شامل محیط‌زیست رودخانه، تالاب گاوخونی و کشاورزان می‌شود در سیزدهمین جلسه شورای عالی آب در تاریخ 18/1/1393 مطرح و مورد تصویب قرار گرفت. حشمت‌الله انتخابی پژوهشگر و فعال محیط زیست تاکید دارد: کل آب دهی طبیعی رودخانه زاینده رود به اضافه تونل اول کوهرنگ متعلق به حق‌آبه‌داران است(منهای 30 میلیون متر مکعب شرب اصفهان مطابق سهمیه پیش از احداث سد و کوهرنگ یک). او همچنین در مورد میزان و ارقام این مصوبه توضیح می دهد که آب طبیعی رودخانه زاینده‌رود را 845 میلیون مترمکعب را برآورد کرده اند؛ همچنین متوسط آب تونل اول کوهرنگ را 293 میلیون متر مکعب که جمع آنها 1138 میلیون متر مکعب می‌شود. از این میزان 30 میلیون متر مکعب به مصرف آب شرب استان اصفهان تعلق داشته و و مازاد آن که معادل 1108 میلیون متر مکعب آب، متعلق به حق‌آبه‌دارن است که شامل محیط زیست (آب رودخانه و تالاب گاوخونی به میزان 176 میلیون متر مکعب) و کشاورزان می‌شود که هیچ بخش دیگری حق برداشت آن را ندارد و در صورت نیاز باید با حق‌آبه‌داران توافق کنند. انتخابی، تصریح می کند: بدون شک در سال جاری این مقدار آب در رودخانه وجود ندارد اما در سال‌های گذشته این میزان آب وجود داشته که به علت عدم مدیریت صحیح به دست صاحبانش نرسیده است.
آیا خسارتی پرداخت شده است؟
درحالی که در بند3 مصوبه سیزدهمین جلسه شورای عالی آب ذکر شده است که برداشت آب از تونل کوهرنگ 1 تنها در مواقع ضروری مانند خشکسالی و با توافق حق‌آبه داران توسط سایر بخش‌ها قابل برداشت است؛ بنظر می‌آید مسئولین استان یزد بدون پرداخت خسارت و توافق با حق‌آبه‌داران در حال برداشت این آب به شکل رایگان هستند. از سوی دیگر در سال گذشته دولت مبلغ یک میلیون و 700 هزارتومان را به برخی از خانواده‌ها پرداخت کرده که این پول نیز از بودجه داخلی استان اصفهان پرداخت شده است. حال باید دید خط و نشان مسئولین استان یزد برای کشاورزان ورزنه به چه منظور است؛ آیا بهتر نیست آنها از احداث هرچه سریعتر تونل کوهرنگ 3 دفاع کنند.
منبع: هفته نامه نوسان