چرا دلار گران شد؟

بهراد مهرجو: «امروز دلار چند؟» این مهمترین پرسش مردم، مدیران اقتصادی، وزرا، معاونان وزرا، مدیران شرکت‌ها، روسای بانک‌ها، فروشندگان سبزی‌جات، لبنیاتی‌ها، دامداری‌ها و تقریبا تمام شهروندان ایرانی است. نرخ دلار به شاخص اول برای سنجش میزان امکان‌پذیری ادامه زندگی اقتصادی در ایران تبدیل شد‌ه‌است. این نرخ تعیین می‌کند که در یک روز عادی از سال مردم چقدر خوشحال یا ناراحت یا بی‌تفاوت باشند. قیمت دلار در بازار محدود تهران، از عالی‌رتبه‌ترین مقام‌های حکومتی تا دست‌فروش‌های حاشیه خیابان‌های شهر را سرگرم خود کرده‌است. همه می‌دانند که هر روز صبح باید راس ساعت یازده سراغ سایت‌های اعلام قیمت بروند و حالشان برای ادامه ساعات باقی مانده از روز را با نرخ دلار تنظیم کنند. اما وقتی از دلار و قیمت آن حرف می‌زنیم،‌ دقیقا در مورد چه چیزی صحبت می‌کنیم؟ 

۱- در بازار ایران چقدر دلار وجود دارد؟ 

هیج برآورد رسمی در کار نیست. دو گمانه مشخص در مورد میزان دلار کاغذی در کشور وجود دارد. اولی مربوط به دو سال پیش است که میزان دلار کاغذی موجود را نزدیک به ۲۰ میلیارد دلار برآورد کرده‌ بود. پیش‌بینی دوم تاکید دارد که نزدیک به ۳۵ میلیارد دلار در اختیار مردم و صراف‌ها است. اقتصاددانان هر دو عدد را رد می‌کنند و معتقدند که میزان دلار کاغذی موجود در کشور بسیار کمتر از این ارقام است. آنها روی عدد خاصی اجماع ندارند ولی ترجیح می‌دهند که در مورد حجم دلار سکوت کنند. هرچند در ایران در مورد میزان دلارهای کاغذی اجماعی وجود ندارد ولی فدرال رزرو مدتی قبل اعلام کرد در جهان ۱۲ میلیارد قطعه اسکناس ۱۰۰ دلاری وجود دارد که ۸۰ درصد آن خارج از آمریکاست. 

۲- دلار چقدر گران شد؟ 

سال گذشته دلار نزدیک به ۲۵ درصد افزایش قیمت داشت. از ابتدای امسال هم مسیر صعودی نرخ دلار ادامه پیدا کرد و پیش‌بینی می‌َشود از مرز ۲۲ هزار تومان هم طی ماه‌های آینده فراتر برود. پیش از این طی سال ۹۷ و ۹۸ اقتصاد ایران بالاترین میزان شوک ارزی را تحمل کرد و پس از آن مسیر قیمت‌گذاری‌ها با ثبات نسبی همراه بود. سال ۹۹ همزمان با تحولات جدید سیاسی، روند قیمت‌گذاری نرخ ارز صعودی شد و همچنان هم ادامه دارد با این وجود میزان بازدهی سرمایه‌گذاری در بازار ارز کماکان پایین‌تر از بورس است. 

۳- چرا نرخ دلار برای همه مردم مهم است؟ 

قیمت تمام کالاهای وارداتی براساس نرخ ارز تعیین می‌َشود. کالاهای وارداتی هم شاکله تولید ایران را تشکیل می‌دهند و بنابراین قیمت دلار در مورد قیمت خوراک دام هم اثرگذار است. اما بخش مهمی از تاثیر نرخ دلار بر وضعیت عمومی کشور ناشی از جو روانی است. بسیاری از کالاهایی که همین امروز در بازار تحت تاثیر افزایش نرخ ارز با رشد قیمت مواجه می‌شوند، با دلار به قیمت‌های پایین‌تر به کشور وارد شده‌اند. ولی مالکان این اجناس به دلیل کاهش ارزش سرمایه‌هایشان، به نسبت قیمت روز دلار برای کالا یا خدماتی که ارائه می‌کنند، قیمت‌گذاری صورت می‌دهند. 

۴- دلار گران می‌شود یا ریال بی‌ارزش؟ 

داوود سوری، اقتصاددان و منتقد سیاست‌های دولتی، روزگذشته در توئیت خود نوشته بود که به جای اینکه بگوید دلار ۲۰۰۰۰ تومان شد، بگوید ریال به ارزش یک بیست‌هزارم دلار رسید. اظهارنظر او منطق بیان جمله صحیح در مورد نرخ ارز را نشان می‌دهد. افزایش قیمت دلار به معنای کاهش ارزش ریال است. بنابراین دلار هر روز گران نمی‌شود‌ بلکه ارزش ریال برابر دلار در حال نزول است. نماد عینی کاهش ارزش پول ملی درمورد کشورهایی مانند ونزوئلا تجربه شده‌است. در این کشور برای خرید یک کالای معمولی باید به اندازه چند کیسه اسکناس تحویل فروشنده بدهند و حتی سی‌ان‌ان چند روز قبل گزارشی منتشر کرد که نشان می‌داد، ارزش پول‌ در ونزوئلا چنان پایین آمده که محصلان مدارس به جای کاغذ از اسکناس برای درست کردن کاردستی استفاده می‌کنند. در اقتصاد ایران هم مسیر کاهش ارزش ریال با سرعت در حال طی شدن است و بنابراین رشد قیمت ۲۰ هزار تومانی دلار یعنی ارزش ریال برابر دلار به همین میزان کاهش یافته‌است. محاسبه دلایل رشد قیمت بسیاری از کالاها با همین روش ممکن است. برخی صنایع بزرگ در ایران مانند خودروسازی‌ها با همین استدلال در مورد دلایل افزایش قیمت خودرو اظهارنظر می‌کنند. آنها مدعی هستند که خودرو گران نشده و این پول است که بی‌ارزش شده‌است. 

۵- چرا دلار گران و گران‌تر شد؟ 

میزان صادرات کالایی ایران طی فصل بهار ۴۸ درصد کاهش یافته‌است. یعنی میزان ورودی دلار به کشور به همین میزان افت کرده‌است. همزمان با فراگیری کرونا و حواشی آن مرزهای گرجستان،‌ ترکیه، افغانستان و عراق همچنان بر روی کالاهای ایرانی بسته‌است و امکان مبادله مالی وجود ندارد. در این شرایط دلار کاغذی به کشور وارد نمی‌شود و در نتیجه با محدودیت حجم منابع و ثبات یا افزایش میزان تقاضا، قیمت دلار درحال افزایش است. پیش‌بینی مدیران دولتی بر این محور استوار است که طی ماه‌های آینده و با ورود ارزهای صادراتی به کشور و همچنین افزایش میزان صادرات، قیمت دلار مسیر نزولی را طی کند ولی در سوی مقابل اقتصاددانان منتقد دولت هم از همین استدلال استفاده می‌کنند و اعتقاد دارند با افزایش فشار تحریم‌های آمریکا، میزان ورودی دلار به کشور بازهم کمتر می‌شود و در نتیجه نرخ دلار هم بالاتر می‌رود. 

۶- تاثیر افزایش قیمت دلار بر زندگی مردم چیست؟‌

قیمت دلار به بهای کالاهای اساسی گره خورده‌است. بنابراین هر تحولی در نرخ دلار، انعکاس عینی در زندگی مردم دارد. بخش قابل توجهی از کالاهای مصرفی و به‌خصوص کالاهای مربوط به حوزه سلامت و مواد غذایی با ارز ۴۲۰۰ تومانی وارد می‌‌شوند ولی همین کالاها با قیمتی چند برابر در بازار مصرف در اختیار خریدار نهایی قرار می‌گیرد. دولت طی دو سال گذشته موفق نشده هیچ مکانیزم نظارتی دقیقی را برای هدایت ارز ۴۲۰۰ تومانی به بازار به کار گیرد. در همین دوره زمانی بیش از ۱۷ میلیارد دلار ارز کشور به دلیل سوء‌استفاده‌های صورت گرفته،‌ به باد رفت. در این وضعیت حتی تزریق‌های دولت به بازار ارز و کمک به تامین کالاهای مورد نیاز مردم هم در کاهش نرخ‌ها موثر نبوده و همزمان با رکود در صنایع، تورم هم روند صعودی به خود گرفته‌است. 

۷- وضعیت در آینده بهتر می‌شود؟ 

حداقل مقام‌های دولتی اعتقاد دارند با گشایش مسیرهای ورود ارز به کشور، قیمت دلار سیر نزولی می‌گیرد ولی در فضای عمومی همچنان التهاب پیرامون بازار ارز در بالاترین سطح خود قرار دارد و پیش‌بینی نرخ‌های تاریخ‌ساز هم صورت می‌گیرد.