بودجه سرکاری برای ترمیم میراث باستانی

فرهیختگان نوشت: به این آمارها دقت کنید: درآمد گردشگری خارجی آمریکا در سال 2023 حدود 190 میلیارد دلار، چین 154 میلیارد دلار، آلمان 66 میلیارد دلار، ترکیه 54 میلیارد دلار، ژاپن 40 میلیارد دلار، انگلستان 39 میلیارد دلار. ارقامی که 1.5 تا 6 برابر درآمد نفتی نزدیک به 30 میلیارد دلاری ایران در سال 1402 است. این اعداد اهمیت گردشگری خارجی را در درآمدزایی و ایجاد اشتغال کشورها به‌خوبی آشکار می‌کند. گرچه گردشگری در ایران به‌رغم جذابیت‌ها و پتانسیل‌های بسیار زیاد به دلایل مختلف ازجمله تحریم‌ها آسیب قابل‌توجهی دیده، اما کم‌توجهی به این حوزه در برنامه‌ریزی‌ها و سیاستگذاری‌های بلندمدت به‌وضوح دیده می‌شود. یکی از موارد قابل‌تامل در این زمینه، وضعیت سهم این بخش از اقتصاد از بودجه سالانه است. درحالی‌که بسیاری از کشورها برای رسیدن به سهم 10 درصدی بخش گردشگری از تولید ناخالص داخلی خود برنامه‌ریزی کرده‌اند، اما به‌رغم نامشخص بودن سهم بخش گردشگری در اقتصاد ایران، سهم این بخش از بودجه عمومی در سال 1403 در بالاترین مقدار تاریخی خود به ۰.۲۸ درصد (یعنی نصف نیم درصد) رسیده است. البته بخشی از این افزایش مربوط به افزایش 22 برابری درآمدهای اختصاصی این وزارتخانه است که کارشناسان در تحقق آن تردید دارند، البته باید دعا کنیم این بودجه محقق شود تا بخشی از گره‌های بازنشده این وزارتخانه را باز کند.

سهم ۰.۲۸ درصدی وزارت گردشگری از بودجه کشور
براساس جداول بودجه، مجموع اعتبارات وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در بخش دوم بررسی لایحه بودجه سال 1403 حدود هفت‌هزار و 180 میلیارد تومان است که نسبت به رقم سه‌هزار و 16 میلیارد تومان سال 1402 با افزایش 92.6 درصدی همراه بوده است. همچنین نسبت به قانون بودجه سال 1402 اعتبارات هزینه‌ای و هزینه‌های عمرانی وزارت گردشگری حدود 18.3 درصد افزایش داشته‌اند. بررسی جداول لایحه بودجه سال 1403 نشان می‌دهد دلیل اصلی افزایش قابل‌توجه بودجه وزارت گردشگری در سال جاری نسبت به سال 1402 افزایش 22 برابری بودجه اختصاصی این وزارتخانه از 134 میلیارد تومان به دو هزار و 929 میلیارد تومان بوده است. آنطور که در نمودار قابل‌مشاهده است، سهم ۰.۲۸ درصدی این وزارتخانه از بودجه عمومی کشور هرچند ناچیز است اما بالاترین مقدار طی سال‌های 1390 تا 1403 بوده است. دومین مقدار مربوط به سال‌های 1395 تا 1398 با ۰.24 تا ۰.25 درصد بوده و کمترین مقدار نیز مربوط به سال‌های 1400 تا 1402 با ۰.14 درصد است.

تردید در تحقق بودجه گردشگری
براساس گزارش مرکز پژوهش های مجلس، در هشت ماهه اول سال 1402 صرفا 45 درصد از اعتبارات هزینه‌ای و 17 درصد اعتبارات تملک سرمایه‌ای وزارت گردشگری محقق شده است. درصورت تخصیص اعتبارات مشابه سال 1402، به‌نظر می‌رسد باید در تحقق بودجه وزارت گردشگری تردید جدی داشت، به‌ویژه اینکه طی سال جاری بودجه اختصاصی این وزارتخانه رشد 22 برابری داشته که عمده آن به‌واسطه افزایش 220 درصدی است که برای ورودی موزه‌ها، محوطه‌های تاریخی و سایر منابع حاصله در نظر گرفته شده است که ممکن است به دلایلی همچون همه‌گیری بیماری‌ها یا موارد مشابه این درآمد قطع شده یا کاهش یابد، به همین دلیل این مورد نیازمند تامل جدی است.

سرانه مرمت و حفاظت بناهای تاریخی 13 میلیون تومان!
حجم پایین بودجه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تا ‌‌آنجاست که ۲۸ فروردین ۱۴۰۳ معاون میراث ‌فرهنگی گفت: «سرانه حفاظت و مرمت برای هر بنای تاریخی حدود ۱۳ میلیون تومان و سرانه هر محوطه برای نگهداری معادل ۹۰۰ هزار تومان بوده است.» علی دارابی می‌گوید در ایران ۳۴ هزار و ۴۳۷ اثر ثبت ملی وجود دارد، که از این میان ۲۵۹۴ شیء، ۱۴۷۳۰ بنا، ۲۱ بافت شهری، ۱۸۳ بافت روستایی، ۱۹هزار و ۵۹۳ تپه و محوطه تاریخی را شامل می‌شود. در سال ۱۴۰۲ سرانه حفاظت و مرمت برای بناهای تاریخی هر اثر ۱۳۰ میلیون ریال (معادل ۱۳ میلیون تومان) بوده است و همین‌طور منابع مالی مصوب برای محوطه‌های تاریخی سرانه هر محوطه برای نگهداری ۹ میلیون ریال (معادل ۹۰۰ هزار تومان) بوده است، که واقعا انسان حیرت می‌کند این همه عظمت تاریخی و میراث فرهنگی و تمدنی چگونه با کمترین بودجه و اعتبارات باید نگهداری، حفظ و مرمت شود.

پول فنس‌کشی دور محوطه‌های تاریخی را نداریم
حجم بسیار ناچیز بودجه حوزه گردشگری را می‌توان در اظهارات وزیر فعلی وزارت گردشگری نیز دید. ضرغامی پس از تحویل گرفتن وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی بارها نسبت به مبلغ پایین بودجه میراث فرهنگی معترض شده است. وی عید سال 1401 درخصوص وضعیت بودجه سال 1400 در توییتر خود نوشت بودجه مرمت میراث فرهنگی در قانون بودجه ۱۴۰۰ بالغ بر ۳۴۰ میلیارد تومان بود. با احتساب ۳۵ هزار بنای تاریخی ثبت‌شده میانگین سهم روزانه هر بنا کمتر از ۳۰ هزار تومان است. ماجرای بودجه ناچیز و بی‌پولی وزارت گردشگری تمام‌شدنی نیست؛ ۱۴ اسفند ۱۴۰۲ وزیر میراث فرهنگی در گردهمایی سالانه باستان‌شناسان با انتقاد از بودجه این وزارتخانه گفت: «۱۹ هزار تپه تاریخی در کشور داریم اما پول نداریم حتی دور آنها را فنس‌کشی کنیم.» ضرغامی یادآور شد: «ایران مهد تمدن است. ۱۹ هزار تپه تاریخی در کشور داریم اما پولی نداریم که دور آنها را فنس‌کشی کنیم. ایران در دل خود پر است از اشیا و آثار تاریخی با این حال با پدیده قاچاق مواجه هستیم. صبح تا شب کار من شده تماس با آقای منظور که بتوانیم بودجه بگیریم و حقوق بدهیم اما نگاه‌شان این است فعلا گوشت و مرغ و حقوق معلم‌ها اولویت دارد.» در این برنامه سجاد علی‌بیگی، دبیر علمی گردهمایی و رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی گفت: «بیشترین کاوش‌های باستان‌شناسی در پاسخگویی به استعلامات است و پژوهش‌های عمیق در این حوزه در کار نیست. از میان ۱۱۹ فعالیت میدانی در سال ۱۴۰۱ در مجموع ۳۰ گزارش برای ارائه آماده شده است.»

20 همت بودجه مرمت نیاز است
در کنار مسئولان فعلی وزارت گردشگری، در سال‌های قبل نیز علی‌اصغر مونسان ، وزیر پیشین میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی (وزیر قبل از ضرغامی) نیز پیش‌تر نسبت به بودجه پایین میراث فرهنگی معترض شده و در سال ۱۳۹۹ در اظهارنظری درباره بودجه نگهداری از میراث جهانی ایران، همچون «تخت جمشید» که پرسر‌و‌صدا شد، گفته بود: «برای صیانت از آثار فرهنگی-تاریخی کشور 186 میلیارد تومان تخصیص داده شده بود که با توجه به حجم بالای آثار فرهنگی-‌تاریخی کشور این عدد جوابگو نیست و سهم هر اثر تاریخی از این بودجه بسیار ناچیز است. به‌عنوان مثال سهم تخت جمشید از این بودجه پنج میلیون تومان است.» علی دارابی، قائم‌مقام وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ۲۸ فروردین ۱۴۰۳ درخصوص نیاز وزارت گردشگری به بودجه برای حفاظت و مرمت آثار تاریخی می‌گوید: «اعتبارات در حوزه میراث فرهنگی کفاف نیازها را نمی‌دهد. از ۲۰هزار میلیارد تومان (۲۰ همت) که برای تملک بناهای تاریخی نیاز داریم، در سال ۱۴۰۲ حدود ۹۱ میلیارد تومان اختصاص داده شد که ۶۰ میلیارد آن اوراق قرضه است.»

2 میلیارد یوروی فیک!
در قانون بودجه سال 1403 و در حکم بند «پ» تبصره «5» به موضوع اجازه به دولت برای دریافت کمک‌های بلاعوض تا سقف دو میلیارد یورو برای بخش‌های مختلف زیرساختی و ازجمله بخشی از آن برای ساماندهی و مرمت آثار تاریخی و موزه‌ها و توسعه گردشگری و صنایع‌دستی اشاره شده است. این درحالی است که ما‌به‌ازای آن، هیچ ردیفی به‌منظور تخصیص اعتبارات لازم جهت تحقق تبصره مذکور، برای این وزارت در نظر گرفته نشده است. در این بند «پ» آمده است: «به دولت اجازه داده می‌شود تا سقف دو میلیارد یورو، کمک‌های بلاعوض بین‌المللی از سوی موسسات و سازمان‌های بین‌المللی برای جبران خسارت و پیشگیری از حوادثی مانند زلزله، سیل، سرمازدگی، مقابله با گردوغبار، بیابان‌زدایی، حفاظت از تالاب‌ها و مبارزه با آفات و بیماری‌های دامی ‌‌و گیاهی و همچنین ‌تامین ‌ماشین‌آلات و تجهیزات مربوط، تجهیزات مورد نیاز بالگردهای امدادی ارتش جمهوری اسلامی ایران (آجا)، اجرای طرح‌های توسعه‌ای و زیربنایی کشور و طرح‌های موضوع صندوق ملی محیط‌زیست، ساماندهی و مرمت آثار تاریخی و موزه‌ها و توسعه گردشگری و صنایع‌دستی و امور مربوط به پناهندگان و اتباع خارجی و تامین تجهیزات و مواد مصرفی بانک ژن‌شناسی ایرانیان دریافت و پس از تسعیر و واریز آن به خزانه‌داری کل کشور صرف هزینه‌های مرتبط نماید. دستگاه‌های ‌‌‌‌اجرایی دریافت‌کننده مکلفند گزارش تفصیلی عملکرد ازجمله نحوه هزینه‌کرد کمک‌های دریافتی را هر شش‌ماه یک‌بار به سازمان برنامه و بودجه کشور و کمیسیون‌های برنامه و بودجه و محاسبات، اقتصادی و عمران مجلس شورای اسلامی ارسال نمایند.»

90 سال بلاتکلیفی گردشگری
تا اوایل دهه 1300 صنعت گردشگری در ایران متولی قانونی و رسمی نداشت و امور آن در دستگاه‌های مختلف پراکنده بود. در سال ۱۳۱۴ اداره‌ای در وزارت داخله (وزارت کشور) به نام «اداره سیاحان خارجی و تبلیغات» تاسیس شد که فعالیت آن محدود به چاپ نشریات و کتابچه‌های راهنمای گردشگری ایران بود. بعد از شهریور ۱۳۲۰، اداره مذکور جای خود را به «شورای عالی جهانگردی» داد که زیرنظر وزارت کشور بود و درنهایت در سال ۱۳۴۲ هیات‌وزیران تاسیس «سازمان جلب سیاحان» را تصویب و این سازمان رسما کار خود را آغاز کرد.
در سال ۱۳۵۳ با الحاق سازمان جلب سیاحان در وزارت اطلاعات این وزارتخانه به‌عنوان «وزارت اطلاعات و جهانگردی» تغییر نام یافت. با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ «وزارت ارشاد اسلامی» از ادغام وزارتخانه‌های «اطلاعات و جهانگردی» و «فرهنگ و هنر» تشکیل شد و تمامی وظایف مربوط به امور سیاحتی، زیارتی، ایرانگردی و جهانگردی در قالب معاونت امور سیاحتی و زیارتی در این وزارتخانه سازماندهی شد. در سال 1364 سازمان میراث فرهنگی تشکیل شد و براساس قانون به وزارت فرهنگ و آموزش عالی اجازه داده شد از ادغام 11 واحد پراکنده در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نیز وزارت فرهنگ و آموزش عالی، سازمان میراث فرهنگی را به‌صورت سازمانی وابسته به خود تشکیل دهد.
در سال ۱۳۷۲ شورای عالی اداری به پیشنهاد سازمان امور اداری و استخدامی کشور، سازمان میراث فرهنگی کشور را از وزارت فرهنگ و آموزش عالی منفک و به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ملحق کرد. در جلسه علنی ۲۳ دی‌ماه سال ۸۲ مجلس شورای اسلامی، سازمان‌های میراث فرهنگی کشور و ایرانگردی و جهانگردی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جدا شده و از ادغام آنها «سازمان میراث فرهنگی و گردشگری» با تمامی اختیارات زیر نظر رئیس‌جمهور فعالیت خود را آغاز می‌کند. با تصویب شورای عالی اداری 16 فروردین سال 1385 به‌منظور تقویت و توسعه صنایع‌دستی کشور، مسئولیت‌های قانونی، دارایی‌ها، تعهدات، اعتبارات، امکانات و نیروی انسانی از وزارت صنایع و معادن تفکیک و در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ادغام و به «سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری» تغییر نام یافت.
سرانجام در سال 1398 شورای نگهبان با لایحه تشکیل وزارتخانه میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری موافقت کرد و رئیس‌جمهور، علی‌اصغر مونسان آخرین رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری را به‌عنوان سرپرست و پس از آن به‌عنوان اولین وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به مجلس معرفی کرد. درمجموع آنچه از وضعیت 90‌ساله وزارت گردشگری دیده می‌شود، به‌رغم اینکه ایران یک کشور تاریخی و باستانی بوده، موضوع گردشگری در برنامه‌ریزی و سیاستگذاری دولت‌ها جایگاه شایسته‌ای نداشته است. محصول این نگاه به این صورت بوده که برای مثال درحالی دولت برای سال 1403 ورود 7 میلیون گردشگر خارجی را برنامه‌ریزی کرده که طی سال گذشته گردشگران خارجی ترکیه بیش از 51 میلیون نفر، عربستان‌سعودی 27 میلیون نفر، امارات 17 میلیون نفر، مصر 15 میلیون نفر، روسیه 14 میلیون نفر و بحرین 12.2 میلیون نفر بوده است.