اقتصاد بازار: در حالی مسجد جامع عتیق، مسجد جامع عباسی (امام)، کاخ عالی‌قاپو و کاخ چهلستون در استان اصفهان با تخریب شدید منظر تاریخی- فرهنگی و آشفتگی محیطی روبه‌رو هستند که علاوه بر آنکه همگی آنها در فهرست میراث فرهنگی جهانی به ثبت رسیده اند، گردشگران خارجی نیز از آنها بازدید می کنند. گفته می‌شود، باید نظام مدیریت‌شهری همکاری لازم را با میراث‌فرهنگی برقرار کند.
به گزارش پایگاه خبری اقتصاد بازار، در آغاز دور جدید سفر گردشگران خارجی به ایران، آثار جهانی اصفهان به شکل کم‌سابقه‌ای دچار آشفتگی و نابسامانی شده‌اند. بر اساس مشاهدات عینی؛ مسجد جامع عتیق، مسجد جامع عباسی (امام)، کاخ عالی قاپو و کاخ چهلستون با تخریب شدید منظر تاریخی - فرهنگی و آشفتگی محیطی روبه‌ رو هستند. همگی این آثار در فهرست میراث فرهنگی جهانی به ثبت رسیده‌اند و بیشترین تعداد بازدیدکنندگان ایرانی و خارجی در اصفهان را به خود اختصاص داده‌اند.
مسجد امام؛ انبار فرش و موکت شده است
ایران ضمن بررسی موضوع، نوشت: در مسجد امام، نابسامانی‌ها به حدی است که تأسف شدید بازدیدکنندگان ایرانی و حیرت گردشگران خارجی را به همراه دارد. یکی از تورلیدرها در این‌باره می‌گوید: همگی خارجی‌ها به علت شهرت جهانی مسجد امام، اصرار به دیدن آن دارند؛ اما در شرایط فعلی، بازدید آنها از این بنا، موجب شرمندگی و سرافکندگی ما می‌شود. آنها به محض اینکه وارد مسجد می‌شوند، از پریشانی و آلودگی محیط تعجب و از چرایی آن سؤال می‌کنند که پاسخی برای آن نداریم.
یک گردشگر ایرانی نیز می‌گوید: حتی اگر مسجد امام، جنبه تاریخی و گردشگری نداشته باشد، این حد از بی‌نظمی و کثیفی در‌شأن این مسجد نیست و تصویر بدی از ایران اسلامی را به خارجیان ارائه می‌دهد.
اشاره این افراد، به تلنبار شدن حجم عظیمی از فرش‌ها و موکت‌ها در سرتاسر مسجد است که بدون هیچ نظمی روی هم ریخته شده‌اند و برخی بخش‌های مسجد مانند شبستان غربی را به یک انبار بزرگ تبدیل کرده‌اند. همچنین ریختن انبوهی از موکت های کثیف و خاک آلود در محراب مسجد، نشان می‌دهد که نه تنها شأن یک اثر تاریخی مورد توجه قرار نگرفته بلکه حرمت محراب، به عنوان مقدس‌ترین جای مسجد رعایت نشده است.
سال گذشته، حجت‌الاسلام محمدرضا صالحیان، مسئول دفتر نمایندگی شورای سیاستگذاری ائمه جمعه استان اصفهان، گفته بود: «جهت پیشگیری از رساندن هرگونه آسیب به بناهای تاریخی و قدیمی و مساجد جامع شهرها، مسئولان میراث فرهنگی، عضو ستاد برگزاری نماز جمعه هستند.» از این گذشته، از تابستان امسال، نماز جمعه شهر اصفهان از مسجد امام به مصلای این شهر منتقل شده است.
در انتظار نظافت
علاوه بر پراکندگی صدها قطعه فرش و موکت، وضعیت نظافت مسجد امام نیز مناسب نیست و چنین نشان می دهد که بخش‌های مختلف مسجد یا نظافت نمی‌شوند یا نظافت آنها در فواصل زمانی طولانی صورت می‌گیرد؛ زیرا لایه ضخیمی از خاک سرتاسر مسجد را پوشانده و انبوهی از زباله‌ها و نخاله‌های ساختمانی در جای جای آن مشاهده می‌شود.
بخشی از آلودگی موجود، ناشی از استقرار کارگاه مرمت در شبستان جنوب غربی است. اگرچه این کارگاه در زمان حاضر فعالیت چندانی ندارد اما ابزارها، مصالح و نخاله‌های ساختمانی آن به آلودگی و نابسامانی مسجد دامن زده است. در ایوان شمالی مسجد نیز بخشی از کف ایوان کنده و با تلی از خاک به حال خود رها شده است. همچنین، در صحن مسجد و از میان سنگفرش‌ها یک درخت عرعر روییده که خود شاهدی است بر رها شدن مسجد به مدت طولانی و سرکشی نکردن مدیران مربوطه به محبوب‌ ترین مسجد تاریخی اصفهان.
آسیب‌رسنری داربست‌ها به نمای مسجد
اگرچه برپایی آیین‌های مذهبی در مساجد امری طبیعی تلقی می‌شود و برای گردشگران خارجی، خالی از جذابیت نیست (برگزاری مراسم سوگواری ماه محرم) اما تخریب شدید منظر تاریخی مسجد با داربست‌های ساختمانی و برزنت (به گونه‌ای که نمای مسجد از داخل صحن به تمامی کور شود) نشان دهنده نوعی هماورد‌جویی و گریز از تعامل میان هیأت امنای مسجد و اداره میراث فرهنگی است. افزون بر این، اداره میراث فرهنگی و پایگاه جهانی مسجد امام نیز برای انجام عملیات مرمتی (بویژه پوشش خارجی گنبد) از داربست‌های ساختمانی نامناسب استفاده می‌کنند که منظر تاریخی ومعماری مسجد را بیش از پیش آشفته کرده است.
تبدیل مسجد به مغازه
این روزها بخشی از اماکن تاریخی اصفهان (از جمله شبستان زیرین مسجد شیخ لطف‌الله و هشتی ورودی مسجد امام) در اجاره چند شرکت تولید‌کننده محصولات فرهنگی قرار گرفته تا محصولات خود را به معرض فروش بگذارند. در مسجد امام، علاوه بر این، یک فروشگاه کتاب نیز در راهروی شرقی مسجد برپا شده و پیمانکار مرمت گنبد، در شبستان جنوب غربی، مشغول فروش انواع کاشی‌هاست. این فروشگاه‌ها که با نمونه‌های مشابه خود در بناهای تاریخی و موزه‌های معتبر جهان، فاصله شگرفی دارند، ظاهراً ملتزم به رعایت ضابطه‌ خاصی نیستند و بیشتر فضای دستفروشی‌های کنار خیابان را به ذهن تداعی می‌کنند تا فروشگاه‌های استاندارد موزه‌ای را.
وحدت مدیریت نداریم
فریدون اللهیاری، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان درباره چرایی اوضاع آشفته مسجد امام می‌گوید: «این مسجد از سال‌های قبل از نظر مرمتی و حفاظت وضعیت بسیار بدی داشته و به همین دلیل در یکی دو سال اخیر عملیات مرمت مسجد در جبهه‌های مختلف شتاب گرفته است، بنابراین، ما اکنون بیش از اینکه با یک سایت گردشگری مواجه باشیم با یک کارگاه مرمتی روبه‌رو هستیم.» با این حال، توضیح خاصی درباره چرایی به هم ریختگی و بی‌نظمی این کارگاه مرمتی ارائه نمی‌دهد.
اللهیاری درباره پراکندگی انبوه موکت‌ها در جای جای مسجد و داربست زدن صحن می‌گوید: «تا کنون در این مسجد وحدت مدیریتی وجود نداشته است. امسال مراسم نماز جمعه اصفهان به مصلی منتقل شد اما هیأت امنای مسجد و هیأت‌های مذهبی همچنان در آنجا فعال هستند و برنامه‌هایی مانند اعتکاف و عزاداری را برگزار می‌کنند. ما با اجرای برنامه‌های مذهبی در مساجد تاریخی مخالف نیستیم، اما معتقدیم که این نوع بهره‌برداری‌ها بیش از ظرفیت مسجد است و باید به جای دیگری منتقل شود. در این مورد، در حال تعامل با طرف‌های مربوطه هستیم.» مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان، درباره ایجاد فروشگاه در مسجد نیز می‌گوید: «یک شرکت سرمایه‌گذار، معرفی آثار تاریخی و گردشگری اصفهان را به هفت زبان تهیه کرده و ما نیز متقابلاً فضایی را در بناهای تاریخی در اختیارش گذاشته‌ایم که بتواند محصولات خود را عرضه کند اما قبول دارم که باید مکان‌یابی مناسب‌تری انجام بگیرد و وضع کنونی اصلاح شود.»
مسجد جامع عتیق؛ قربانی اختلافات ریشه‌دار
پریشانی مسجد امام در مسجد جامع عتیق نیز قابل مشاهده است. درآنجا، پراکندن فرش و موکت در سراسر مسجد؛ نظافت نکردن محیط، ایجاد اغتشاش بصری با نصب انواع تراکت و بنر، و به هم ریختگی کارگاه مرمت، فضای مغشوشی را برای این اثر ۱۲۰۰ ساله به وجود آورده است. سال‌هاست که اداره میراث فرهنگی و هیأت امنای مسجد بر سر اداره این اثر بی‌همتا، با یکدیگر اختلاف دارند. جدا از اینکه حق با کدام سوی ماجراست، به نظر می‌رسد که کالبد فیزیکی و منظر تاریخی مسجد جامع عتیق، تاوان اختلاف ریشه‌دار این دو نهاد را می‌پردازد. از این گذشته، در حالی که هیأت امنای مسجد بخش مهمی از شبستان غربی مجاور گنبد خواجه نظام‌الملک را برای برگزاری نماز جماعت مسدود و بازدید از آن را ممنوع اعلام کرده؛ اداره کل میراث فرهنگی نیز به دلایل گوناگون، بازدید از فضاهای گوناگون مسجد از جمله مدرسه مظفریه و شبستان شرقی را محدود ساخته است.
در این‌باره یک دانشجوی رشته معماری که از تهران به بازدید مسجد جامع عتیق اصفهان آمده، می‌گوید: «محدودیت‌های اعمال شده در مسجد به حدی است که حتی گردشگران معمولی نیز نمی‌توانند مسجد را بخوبی ببینند و زیبایی‌های آن را درک کنند تا چه رسد به دانشجویان، پژوهشگران و استادانی که نیاز به دقت بیشتر و فضای مساعدتری برای دیدن آثار تاریخی دارند.»
اللهیاری درباره محدودیت‌های موجود در مسجد جامع عتیق می‌گوید: «فقط بخش‌های کارگاهی مسجد بسته است یا برخی بخش‌های دیگر فقط هنگام اقامه نماز جماعت.» دلیل محدودیت هرچه باشد، مشاهدات خبرنگار «ایران» نشان می‌دهد که در حال حاضر بین ۴۰ تا ۴۵ درصد فضای مسجد جامع عتیق به طور کامل و در همه ساعات شبانه‌روز غیرقابل بازدید است. مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان، کمبود نیروی انسانی را یکی از دلایل نابسامانی و پراکندگی فرش و موکت در سرتاسر مسجد می‌داند اما می‌گوید: «در حال پیگیری مسائل هستیم و فکر می‌کنم هربار که به آنجا بروید باوضع بهتری نسبت به قبل مواجه شوید.»
عالی‌قاپو؛ مرمت برای همه فصول
ایوان کاخ عالی قاپو نیز برای دوازدهمین سال پیاپی در تسخیر داربست‌ها و مصالح ساختمانی است. دو هفته پیش، فریدون اللهیاری، مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان اعلام کرد که مرمت این کاخ تا اواخر شهریور به پایان می‌رسد، اما گمان نمی‌رود که این وعده تا چند ماه دیگر عملی شود. از دیدگاه گردشگری، مشکل اصلی کاخ عالی قاپو، منظره ناخوشایند و محیط پریشان کارگاه مرمت است؛ زیرا این کارگاه با استفاده از داربست‌های ساختمانی کهنه و غیر استاندارد و بدون توجه کافی به پاکیزگی و آراستگی محیط برپا شده است. سال گذشته، محمد حسن طالبیان، معاون سازمان میراث فرهنگی، ضمن پذیرش این مشکل اظهار داشت که سازمان متبوعش به علت کمبود بودجه نمی‌تواند از ابزارهای استاندارد برای مرمت عالی قاپو استفاده کند. اما چندی پیش مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان اعلام کرد که طرح مرمت عالی قاپو علاوه بر بودجه‌های استانی، از بودجه‌های ملی برخوردار است.
مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان می‌گوید: «الان در مرحله کف‌سازی ایوان عالی قاپو هستیم؛ شاید در این مرحله لازم بود کل ایوان بسته شود، اما به خاطر گردشگران این کار را نکردیم. کار اصلی مرمت تمام شده و فقط برخی کارهای جزئی‌تر مثل موزون‌سازی باقی مانده است. برنامه ما این است که تا پایان سال ۹۶ کار مرمت همه بناهای تاریخی شاخص به پایان برسد.»
چهلستون؛ پیام ناخوشایند برای گردشگران
در کاخ چهلستون اگرچه مشکلات کمتری به چشم می‌خورد، اما اداره میراث فرهنگی با قرار دادن انواع حفاظ‌های آهنی و شیشه‌ای در مقابل دیوارها، پلکان‌ها، پایه ستون‌ها و... منظر این اثر جهانی را دچار آسیب کرده و نارضایتی گردشگران را به همراه آورده است. یکی از بازدیدکنندگان این کاخ معتقد است که شیوه اغراق‌آمیز قرار دادن دیوارها و پایه ستون‌ها در حفاظ‌های شیشه‌ای به نوعی متضمن توهین به فرهنگ اجتماعی گردشگران است و پیام بدی را به گردشگران خارجی منتقل می‌کند. مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان اذعان می دارد که «این شیشه‌ها و حفاظ‌ها آنقدرها مناسب نیستند و باید دنبال ابزارهای مناسبی برای حفاظت بود؛ خصوصاً که کثیف شدن مرتب شیشه‌ها این تصور اشتباه را به وجود می‌آورد که آنها هیچ وقت تمیز نمی‌شوند.»
نکته حائز توجه در کاخ چهلستون و سایر بناهای تاریخی اصفهان، غیبت مراقبان و راهنمایانی است که به پایش و کنترل رفتار گردشگران و ارائه راهنمایی‌ها یا تذکرات لازم به آنها بپردازند. گویا وظیفه خطیر راهنمایی به راهنماهای صوتی سپرده شده که با اخذ مبالغی پول در اختیار اندکی از گردشگران قرار می‌گیرند و انبوه گردشگران ایرانی و خارجی به حال خود رها می‌شوند. برخلاف مشاهدات خبرنگار «ایران» فریدون اللهیاری این مدعا را با قاطعیت رد می‌کند و می‌گوید: «همیشه چند راهنما در این بناها حاضر هستند و با وجود مانیتورینگ طبقات عالی قاپو توسط دوربین‌های مداربسته، بخش‌های بیشتری از این بنا قابل بازدید شده است.»این مشکلات در کنار عوامل دیگری چون خشکیدگی زاینده رود، عملیات شرکت مترو در خیابان چهارباغ عباسی و ترافیک شدید در محورهای متصل به اماکن تاریخی، موجب شده تا اوضاع اصفهان در آستانه دور دوم سفر گردشگران خارجی به ایران به شکل کم سابقه‌ای دچار پریشانی شود.