اوایل آبان ماه امسال، انتشاری تصاویری از کاشی‌های ریخته شده "مدرسه خان شیراز" در یکی از سایت‌های خارجی با توضیح فروش آنها در بازار و با قیمت‌های یورویی به گردشگران واکنش های بسیاری را به دنبال داشت. بلافاصله پس از این اتفاق، اداره کل میراث فرهنگی شیراز آن را تکذیب کرد و محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی، در تماس تلفنی با برنامه تلویزیونی "حالا خورشید" گفت: ما در کشوری زندگی می‌کنیم که آثار و بناهای تاریخی بسیاری در آن وجود دارد و همه باید حفاظت و حراست از این میراث فرهنگی را وظیفه خود بدانند.
اما آنچه این روزها باعث واکنش میراث دوستان اصفهانی شده است؛ انتشار نامه ای از اتحادیه صنایع دستی اصفهان مبنی بر نمایش و فروش کاشی‌های بناهای تاریخی از دوره تیموریان تا قاجاریه، در فروشگاه‌های دور میدان نقش‌جهان و بازار بزرگ اصفهان است که علی رغم تکذیب آن از سوی میراث فرهنگی، با عکس العمل رسانه ها و اهالی فرهنگ و تاریخ اصفهان روبرو شده است. "نوسان" در گزارشی میدانی به جنبه های مختلف این ماجرا می پردازد؛
سردی هوا تا مغز استخوان رخنه می کند. ساعت به هفت نرسیده که درشکه ها از خیابان حکیم عبور می کنند تا اسب ها در گرمای اسطبل ها تن بیاسایند. خبری از تاکسی های گردشگری هم نیست. انگار سرما همه چیز را به خواب برده و از تکاپوی میدان تاریخی نقش جهان کاسته است. تردد در بازار مسگرها اندک است و در مسیر منتهی به عالی قاپو تا چشم کار می کند، مغازه هایی است بی مشتری. روی ویترین یکی از مغازه ها چند کاشی تزئینی است. دیدنشان سبب می شود نا خودآگاه یاد نامه اتحادیه صنایع دستی بی افتم که مردم را از خرید کاشی های تزئینی کنده شده از آثار باستانی منع می کرد. از فروشنده می پرسم" راست می گویند که کاشی های مساجد و آثار باستانی قدیمی را در میدان می فروشند؟" و او در حالی که درستش را روی شقیقه اش می کشد با تعجب جواب می دهد: نمی دانم! این هایی که اینجا می بینید همه تازه ساخته شده اند.
سرقت و فروش آثار هنری
چندی پیش در فضای مجازی نامه ای از اتحادیه صنایع دستی منتشر شد که در آن نوشته شده بود: "طبق اطلاعات واصله و مشاهدات عینی به اطلاع می‌رساند کاشی‌های نصب شده در بناهای تاریخی اصفهان از دوره تیموریان تا دوره قاجاریه به راحتی و آشکارا در فروشگاه‌های دور میدان نقش‌جهان و بازار بزرگ اصفهان در ویترین نمایش و به فروش می‌رسد. این موضوع جدا از این نکته سرقتی آشکار از اماکن عمومی متعلق به تمام نسل‌های حال و آینده است، موجب دو خسارت جبران‌ناپذیر می‌شود. اول؛ زیبایی این بناها خدشه‌دار می‌شود؛ مسئله دیگر و مهم‌تر آنکه با خارج شدن این آثار، امکان ترمیم و بازسازی علمی و صحیح این بناها غیرممکن می‌شود، لذا از اعضای محترم درخواست می‌شود با پیگرد قانونی و اخطار و اعلام ممنوعیت فروش این آثار تاریخی به افراد متخلف گامی مؤثر در حفظ این میراث ملی بردارید."
رئیس اتحادیه صنایع‌دستی اصفهان در توضیح این نامه به ایسنا گفته بود: به فروشگاه‌های صنایع‌دستی هشدار داده‌ایم که کاشی‌های سرقتی آثار تاریخی ملی را به هیچ عنوان از فروشندگان خریداری نکنند. عباس شیردل اضافه کرده بود: طبق گزارش‌های ارسال‌شده برخی از افراد به کاشی‌کارها مراجعه می‌کنند تا کاشی‌های قدیمی را بسازند و همان افراد کاشی‌های اصلی برخی از آثار را به سرقت می‌برند و برای فروش احتمال دارد که به این فروشگاه‌ها مراجعه کنند. اتحادیه صنایع دستی به فروشگاه‌ها تأکید کرده که اگر فردی قصد فروش کاشی از املاک خود و نه از املاک دولتی داشته باشد، حتماً مشخصات فرد را اعم از کارت ملی و شناسنامه بررسی کنند و یک فتوکپی از مدارک فروشنده در اختیار داشته باشند.
نه تکذیب می کنیم و نه تایید
اما مدیرکل صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان در این باره به "نوسان" می گوید: ما این موضوع را نه تایید می کنیم و نه تکذیب. از سوی دیگر اتحادیه صنایع دستی هم خود به عینه چنین موردی را مشاهده نکرده و اعلام کرده که فقظ هشدار داده ایم که خرید نکنید و به این معنی نیست که در حجم گسترده این کار انجام شده است. فریدون الهیاری ادامه می دهد: کاشی هایی که در آثار باستانی اصفهان وجود دارد الزاما مربوط به دوران قاجار و حتی صفویه نیست و طبق تصاویر قدیمی بیشتر بنا ها در گذشته بدون کاشی بوده اند و اغلب کاشی ها مربوط به 50 سال پیش هستند. وی تاکید کرد: این صحبت ها اصلا کارشناسی نیست که گفته می شود "کاشی های قدیمی را برای مرمت جدا و نمونه بازسازی شده را جایگزین آن می کنند و کاشی اصلی را به فروش می رسانند." چنین گفته هایی اصلا قابل قبول نیست. ما عکس هایی از زمان قاجار داریم که نشان می دهد در آن زمان یک کاشی هم روی گنبد مسجد صفوی(مسجد امام) نبوده است و در زمان صفویه هم مساجد، کاشی کاری فعلی را نداشته اند.
موضوعی که رئیس اتحادیه صنایع دستی هم به نوعی آن را تایید می کند: در حال حاضر گزارش چنین موردی از فروشگاه‌های خود نداشته‌ایم؛ اما به فروشگاه‌ها هشدار داده‌ایم که مراقب این افراد باشند. شیردل خاطرنشان کرد: این هشدار به این دلیل صادر شده که افراد سودجو درصدد دزدی از آثار تاریخی و ملی نیابند.
تغییر رویکرد فرهنگی جامعه
کارشناس مرمت و طراحی تزئینات اداره کل میراث فرهنگی نیز تاکید می کند که امکان سرقت کاشی ها در حین مرمت وجود ندارد و در طول اجرای مرمت ناظر حضور دارد و سیاست های تنبیهی و نظارتی شدیدی وجود دارد که امکان سرقت را سلب می کند. "بهشاد حسینی" به "نوسان" می گوید: همه کاشی های موجود در آثار باستانی اصل نیستند و در بناهای شاخص ما مثل گنبد مسجد امام که پوشش کاشی کاری دارد هر چندوقت یکبار به دلیل اتمام عمر مفید کاشی ها، مرمت می شوند. وی اضافه می کند: عمر مفیدکاشی با تغییرات دما و نزولات آسمانی و تابش خورشید و از بین رفتن لعاب کاشی به پایان می رسد و از وضعیت پایدار خارج می شود؛ بنابر این ما مجبور به ترمیم آن ها هستیم. در برخی از بنا ها نیز پوشش کاشی ها اصل نیست و قدمت شان به کمتر از صد سال می رسد. مانند دیواره های مسجد شیخ لطف الله که در عکس های "هولستر" مشخص است که کاشی ها ریخته و بعد پوششی متناسب با آن برایش طراحی کرده اند.
کارشناس مرمت و طراحی تزئینات اداره کل میراث فرهنگی یادآور می شود: نمی گویم اصلا شاهد چنین اتفاقاتی نیستیم؛ متاسفانه رویکرد فرهنگ جامعه تغییر کرده و برخلاف گذشته که اگر مثلا یک کاشی به سرقت می رفت خریداری نداشت؛ به ویژه اگر کسی قرآن خطی که وقف شده بود را به بازار می برد همه با دیدن عنوان وقفی بودن از خرید آن ممانعت می کردند؛ الان شعور و معرفت اجتماعی و فرهنگی مان افت کرده و هستند کسانی که بخاطر وضعیت اقتصادی دست به چنین کارهایی بزنند.
فروش قاچاقی
اما این پایان ماجرا نیست و اخباری تایید نشده مبنی بر فروش آثار باستانی به ویژه کاشی های مساجد به صورت غیر قانونی به گردشگران خارجی شنیده می شود. یکی از هنرمندان و حجره داران میدان نقش جهان که تمایلی نداشت نامش فاش شود دراین باره به "نوسان" می گوید: در میدان نقش جهان شاهد فروش کاشی های مساجد نیستیم و این بحث مربوط به فروش غیرقانونی آن ها به مشتریان خارج از کشور است. درست است که برخی از کاشی ها قدمت بالایی ندارد؛ ولی همین که به آثار باستانی متصل بوده دارای ارزش می شوند و شنیده ایم که در زمان تعویض، جای کاشی قدیمی را با نمونه مرمت شده عوض کرده و کاشی متصل به گنبد را به صورت قاچاق به خارجی ها می فروشند.
میراث دوست باشیم
با این گفته ها صورت مساله تغییر می کند و احتمال فروش غیرقانونی کاشی های نچندان قدیمی به علاقمندان به هنر کاشی کاری ایرانی نیز قوت می گیرد. نمی دانیم کی و کجا به چنین روزی افتادیم که برای آثار باستانی مان نیز ارزش قائل نیستیم. بیایید میراث فرهنگی مان را دوست بداریم و مانع چنین اتفاقاتی بشویم.
سمیه مسرور/ هفته نامه نوسان