مهدیه بهارمست- این دستور در پی تشدید مشکلات آلودگی هوا و اثرات مخرب زیست‌محیطی استفاده از مازوت در کشور صادر شده است چراکه آلودگی هوای تهران هرساله تعداد زیادی از شهروندان را به کام مرگ می‌کشاند. بالغ بر نیمی از جمعیت کشور در معرض آلودگی هوا قرار دارند و خسارات آن در ایران سالانه به 7میلیارد دلار می‌رسد. براساس اعلام وزارت بهداشت، سال ۱۴۰۱، ۲۰هزار مرگ منتسب به آلودگی هوا در ایران رخ داد. فقط در شهر تهران سالانه بیش از ۳۷۰۰نفر به علت آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و خسارت این پدیده در تهران بالغ بر 3/2میلیارد دلار است. این وضعیت اسفناک هر روز مردم است. پیشتر سمیه رفیعی، سخنگوی کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با تسنیم اعلام کرد که میزان مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا تنها در بخش ذرات معلق کمتر از 5/2میکرون، از 24هزار نفر در سال1401 به 30هزار نفر در سال1402 افزایش یافته است. پس از اعلام مرگ ۳۰هزار نفر بر اثر آلودگی هوا در سال گذشته، اعترافی دیگر از سوی شهردار تهران صورت گرفت. دوشنبه گذشته علیرضا زاکانی، شهردار تهران در سومین کنفرانس بین‌المللی بهینه‌سازی مصرف انرژی با اشاره به اهمیت بهینه‌سازی مصرف انرژی در تهران اظهار کرد: سال گذشته تهران تنها ۱۰روز هوای پاک داشت و ۱۱۹روز هوا ناسالم و مابقی روزها نیز هوا بین پاک و ناسالم بود. اعترافی از سوی شهردار تهران که به مرگ بیش از ۳۰هزار نفر انجامیده است. تاوان وجود آلاینده‌هایی که مستقیما متوجه سیاست‌های دولتی و اجرای نادرست و ناقص قانون هوای پاک در کشور است را مردم با جان خود داده‌اند. همچنین دیروز یکی از نمایندگان مجلس برای اتخاذ تصمیم ممنوعیت مازوت‌سوزی در نیروگاه‌های سه استان مرکزی، البرز و اصفهان اعلام کرد که با ممنوع شدن استفاده از سوخت مازوت در نیروگاه شازند اراک از مرگ ۶۵۰نفر مرتبط با آلودگی هوا جلوگیری می‌شود. بنابراین مازوت‌سوزی در ایران یکی از مباحث مهم محیط‌زیستی و صنعتی است که در سال‌های اخیر به دلیل آلودگی‌های شدید و پیامدهای زیست‌محیطی و بهداشتی‌اش توجه زیادی را به خود جلب کرده است. مازوت، نوعی سوخت سنگین است که در صنایع و نیروگاه‌ها استفاده می‌شود و به دلیل آلودگی بالا و انتشار آلاینده‌های مضر، انتخاب اول در بسیاری از کشورها نیست اما در ایران به دلیل برخی محدودیت‌های منابع گاز و مشکلاتی که در زیرساخت‌ها و انتقال انرژی وجود دارد، مازوت‌سوزی در برخی نیروگاه‌ها و صنایع همچنان انجام می‌شود.
تاریخچه استفاده از مازوت در ایران به دهه‌های گذشته برمی‌گردد. با رشد صنایع و افزایش تقاضا برای انرژی، دولت‌ها تلاش کردند از منابع مختلف انرژی برای تامین نیازهای خود بهره ببرند. در این راستا، استفاده از نفت کوره یا مازوت در برخی نیروگاه‌ها و صنایع به‌ویژه در فصول سرد سال افزایش یافت. مازوت به دلیل دسترسی نسبتا آسان و قیمت ارزان در مقایسه با دیگر سوخت‌ها، از دهه‌های گذشته در کشور به طور گسترده استفاده می‌شد. با این حال با توجه به افزایش آگاهی‌های زیست‌محیطی و همچنین استانداردهای بین‌المللی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، استفاده از مازوت به عنوان سوخت جایگزین کاهش یافت و تلاش‌ها برای جایگزینی آن با سوخت‌های پاک‌تر مانند گاز طبیعی شدت گرفت. حالا دو روز پس از دستور رییس‌جمهوری برای توقف مازوت‌سوزی، اسکندر مؤمنی، وزیر کشور گفته است که در جلسه انتخاب استاندار مرکزی موضوع مازوت‌سوزی نیروگاه‌های بزرگ به‌ویژه نیروگاه‌هایی که در کانون‌های جمعیتی است ازجمله نیروگاه شازند، مطرح و رییس‌جمهور در همان جلسه دستور داد مازوت‌سوزی در شازند متوقف شود. او ادامه داد: «استان مرکزی با وجود همه ظرفیت‌ها با چالش‌هایی همچون آلودگی هوا، برداشت زیاد آب و کاهش منابع آبی و موضوعات مربوط به صنعت و واحدهای صنعتی که راکد هستند نیز مواجه است که استاندار جدید باید با استفاده از فرصت‌ها و ظرفیت‌های استان بر مشکلات فائق آید.»
پیامدهای محدودیت‌های انتقال گاز
با توجه به بحران‌های انرژی و محدودیت‌های انتقال گاز در فصل زمستان، برخی نیروگاه‌ها به طور موقت به مازوت‌سوزی روی آوردند. از جمله مناطقی که در سال‌های اخیر به مازوت‌سوزی در آنها توجه بیشتری شده، می‌توان به استان‌های تهران، البرز، اصفهان، قم، قزوین و خراسان اشاره کرد. در این شهرها و مناطق، آلودگی هوا در فصول سرد سال به طور چشمگیری افزایش یافته و دلیل آن عمدتا مازوت‌سوزی در نیروگاه‌ها و صنایع سنگین است. به عنوان مثال، نیروگاه‌های اطراف کلانشهر تهران به‌ویژه در ایام سرد سال، برای تأمین برق و گرما به مازوت‌سوزی روی می‌آورند که این امر منجر به افزایش چشمگیر آلاینده‌ها در هوای شهر می‌شود. آلودگی هوای تهران و شهرهای مجاور آن در فصول پاییز و زمستان تا حدی پیش می‌رود که در مواردی باعث تعطیلی مدارس و اعمال محدودیت‌هایی بر تردد وسایل نقلیه می‌شود. این شرایط به‌ویژه در استان‌های صنعتی مانند اصفهان نیز به‌وضوح مشاهده می‌شود که این مساله نگرانی‌های بسیاری را درباره سلامتی مردم به‌ویژه گروه‌های حساس مانند کودکان و سالمندان به وجود آورده است.
چرا سایر نیروگاه‌ها همچنان مازوت می‌سوزانند؟!
شینا انصاری، مدیر‌کل محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران در پاسخ به اینکه چرا هنوز 11نیروگاه فعالیت می‌کنند به «جهان‌صنعت» گفت: یکشنبه هفته گذشته گزارشی درباره شروع مصرف مازوت در نیروگاه شازند در جلسه هیات دولت ارائه کردم. من و همکارانم در سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌کوشیم بدون پرده‌پوشی یادآوری کنیم که حل مسئله آلودگی هوا در کوتاه‌مدت ممکن نیست اما می‌توان به‌طور موقت از روش‌هایی استفاده کرد که سلامت مردم به خطر نیفتد. با این حال صدور دستور توقف مازوت‌سوزی در سه نیروگاه «شازند»، «کرج» و «اصفهان» با استقبال افکار عمومی روبه‌رو شد و بسیاری پرسیدند که چرا این تصمیم برای نیروگاه‌های شهرهای دیگری چون اهواز گرفته نشده است؟ موضوع اصلا اولویت داشتن سلامت مردم برخی شهرها و بی‌اهمیت بودن برخی دیگر نیست. این تصمیم براساس میزان مصرف مازوت در این نیروگاه‌ها و نقش آنها در آلودگی هوا گرفته شده است.
وی افزود: برای رسیدن به اولویت‌های اجرایی در موضوع آلودگی هوا، گام‌های پیوسته و متصل مانند پایش، تدوین «سیاهه انتشار»، مدل‌سازی، سناریوسازی و… مورد نیاز است. آخرین سیاهه انتشار در سال۱۳۹۶ و برای هشت کلانشهر کشور تهیه شده است. در آن مطالعه به سناریوهای متعددی برای انتشار منابع آلاینده اشاره شده اما درباره رفع آنها اولویت‌بندی صورت نگرفته بود. برای مثال اگرچه اسقاط خودروهای فرسوده در کلانشهرهای تهران و اصفهان می‌تواند منجر به کاهش آلودگی هوا شود اما قطعا اثربخشی این موضوع در تهران که سهم منابع متحرک در انتشار ذرات معلق ۵۸درصد است، بیشتر از اصفهان با سهم ۲۵درصدی منابع متحرک در انتشار ذرات معلق خواهد بود. درباره مصرف مازوت نیز به شکلی مشابه، اثرپذیری اراک با سهم ۹۸درصدی منابع ساکن (۸۸درصد مربوط به بخش تبدیل انرژی) در انتشار گوگرد دی‌اکسید و ثبت ۲۷روز ناسالم با آلاینده شاخص گوگرد دی‌اکسید بیشتر از سایر کلانشهرهای کشور است.
انصاری با اشاره به اینکه مازوت‌سوزی در نیروگاه‌های دیگر به چه شکل خواهد بود، بیان کرد: توقف مصرف مازوت در سه نیروگاه به معنی مصرف آزادانه و بی‌قید و شرط مازوت در سایر نیروگاه‌ها نیست بلکه همانطور که در مصوبه‌های کارگروه ملی نیز به صراحت بیان شده، سازمان حفاظت محیط‌زیست پیگیر اجرای وظایف سایر دستگاه‌ها در این زمینه است. برای مثال وزارت نفت مکلف به تامین سوخت مطابق با استاندارد ملی است که باید گزارش اقدامات و برنامه‌های آتی خود را تا دو هفته آینده به کارگروه ارائه کند. همچنین وزارت نیرو مطابق با ماده ۱۳قانون هوای پاک مکلف به کنترل انتشار آلایندگی نیروگاه‌ها در حدود مجاز است که پیگیری این موضوع نیز به صورت جدی در دستور کار سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار دارد. تصمیم توقف مازوت‌سوزی در سه نیروگاه کشور، یک گام ارزشمند برای کاهش مخاطرات آلودگی هوا در کشور است اما مانع واقع‌بینی ما نخواهد شد. آلودگی هوا محصول عوامل متعدد و پیچیده است که برای کاهش این عوامل باید تن به تصمیم‌های سخت دهیم. این گام اول است.
گفتنی است مساله مازوت‌سوزی و توقف آن به دلیل پیچیدگی‌های خاص خود به‌آسانی حل‌شدنی نیست. از یک‌سو، محدودیت‌های زیرساختی و مشکلات انتقال گاز در فصل زمستان وجود دارد که باعث می‌شود برخی نیروگاه‌ها مجبور به استفاده از مازوت شوند و از سوی دیگر فشارهای اجتماعی و مطالبات شهروندان برای بهبود کیفیت هوا و سلامت محیط‌زیست افزایش یافته است. برخی کارشناسان معتقدند توقف کامل مازوت‌سوزی نیازمند سرمایه‌گذاری‌های جدی در بخش انرژی است تا با ایجاد زیرساخت‌های جدید و بهبود خطوط انتقال گاز، نیروگاه‌ها بتوانند در تمام طول سال از گاز به عنوان منبع اصلی انرژی خود استفاده کنند. در نتیجه مازوت‌سوزی در ایران به عنوان یکی از مسائل پیچیده در حوزه انرژی و محیط‌زیست باقی‌مانده و نیازمند سیاست‌های قاطع، منابع مالی و زیرساخت‌های مناسب برای کاهش وابستگی به این سوخت آلاینده است.
با توجه به تعهدات بین‌المللی ایران در زمینه کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و حفظ محیط‌زیست، توقف کامل مازوت‌سوزی و جایگزینی آن با سوخت‌های پاک‌تر مانند گاز و منابع تجدیدپذیر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و انتظار می‌رود که با تلاش‌های مستمر، این هدف در آینده محقق شود اما نباید فراموش کرد که نه‌تنها شهرداری‌ها و وزارت نفت بلکه وزارت نیرو نیز نقش اساسی در افزایش انتشار آلاینده در هوا ایفا می‌کند؛ آلاینده‌هایی که تنها سال گذشته، ۳۰هزار نفر را کشت و هیچ‌کس پاسخگو نبود.