چرا ایران از هوش مصنوعی عقب‌ ماند؟

به گزارش اقتصادبازار، شاخص‌های جهانی هوش مصنوعی به یکی از معیارهای مهم سنجش قدرت نرم و آمادگی دیجیتال کشورها تبدیل شده‌اند. رتبه ایران در این ارزیابی‌ها نه‌تنها بازتابی از توان ملی در بهره‌گیری از فناوری‌های نوین است، بلکه نقش مهمی در جایگاه کشور در مناسبات علمی، اقتصادی و سیاسی بین‌المللی ایفا می‌کند.

پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات در گزارشی تحلیلی به بررسی جایگاه ایران در نظام‌های رتبه‌بندی جهانی هوش مصنوعی پرداخته و زوایای مختلف این موقعیت را در مقایسه با دیگر کشورها، به‌ویژه کشورهای منطقه، مورد واکاوی قرار داده است.

شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت

شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت (GARI) بر پایه سنجش پذیرش و بهره‌برداری از هوش مصنوعی، درجه بهبود خدمات عمومی، سیاستگذاری و نوآوری شکل گرفته است. فرض اساسی مدل این است که دولت‌ها زمانی می‌توانند به طور مؤثر از هوش مصنوعی بهره‌برداری کنند که از نظر سیاستگذاری، زیرساختی و نیروی انسانی آمادگی لازم را داشته باشند.

ایران در دسته‌بندی این شاخص در گروه کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) قرارگرفته است. عملکرد کشورهای منطقه MENA نزدیک به میانگین جهانی است.

علیرغم وجود شکاف‌هایی که در سراسر منطقه وجود دارد، نتایج قوی در کشورهای پیشرو مانند امارات متحده عربی و عربستان سعودی نشان‌دهنده ظرفی رو به رشد منطقه برای نوآوری و توسعه زیرساخت‌ها است.

بر اساس آخرین گزارش منتشر شده ایران در سال ۲۰۲۴ با امتیاز ۴۳.۸۸ از بین ۱۸۸ کشور جهان در رتبه ۹۱ قرار دارد که نسبت به سال ۲۰۲۳، سه رتبه بهبود داشته است.

روند تغییرات رتبه ایران در شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت:

تغییر امتیاز هر مؤلفه از شاخص آمادگی هوش مصنوعی کشور طی سال‌های ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که بیشترین روند کاهشی به ترتیب مربوط به زیر شاخص‌های «ظرفیت دیجیتال» و «زیر ساخت» و بیشترین رشد مربوط به زیر شاخص «دسترس پذیری داده» است.

ضعیف‌ترین رکن در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ و همچنین بیشترین روند کاهشی در شاخص‌ها در سال‌های ۲۰۲۴ نسبت به سال ۲۰۲۳ مربوط به رکن دولت است. با توجه به زیر شاخص‌های مورد بررسی عملکرد ضعیف در این رکن در سال ۲۰۲۳ به نظر می‌رسد به دلیل نبود سند مصوب در حوزه مصنوعی باشد.

افت محسوس این شاخص در حوزه حاکمیت به دلیل ضعف سیاستگذاری، ظرفیت دیجیتال و سازگاری است. ضعف در زیر ساخت‌ها، موضوعی چالش برانگیز برای توسعه هوش مصنوعی است و نشان می‌دهد که ایران برای پیشرفت در هوش مصنوعی نیازمند سیاستگذاری قوی در توسعه زیر ساخت‌های دیجیتال است.

مطابق جدول زیر ایران در تمامی شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت، نسبت به کشورهای منطقه عملکرد ضعیف‌تری دارد:

https://tejaratnews.com/wp-content/uploads/2025/07/63529497-ak5131.webp 640w" sizes="(max-width: 300px) 100vw, 300px" style="box-sizing: border-box; max-width: 100%; border: 0px; height: auto;">

طبق این جدول عربستان سعودی، دومین کشور منطقه در شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت، سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای را در هوش مصنوعی انجام می‌دهد. طرح بلندپروازانه ۱۰۰ میلیارد دلاری پروژه Transcendence این کشور با هدف ایجاد یک مرکز رقابتی جهانی با تقویت تمام جنبه‌های زنجیره تأمین هوش مصنوعی است که در هشتمین اجلاس سرمایه‌گذاری در آینده (FII) معرفی شد. ساخت مرکز داده، جذب استعدادها و توسعه مدل‌های داخلی هوش مصنوعی برخی از پروژه‌های این طرح کلان هستند.

در کشورهای این منطقه، عمان نیز با هدف تقویت تعهد نسبب به پیشبرد پذیرش هوش مصنوعی، برنامه اجرایی هوش مصنوعی خود را در طی سال جاری به‌روز کرد.

شاخص جهانی GAI

شاخص جهانی هوش مصنوعی GAI که توسط مؤسسه تورتویز از سال ۲۰۱۹ منتشر می‌شود، در پنجمین نسخه خود به بررسی وضعی ۸۳ کشور در سه بعد سرمایه‌گذاری، نوآوری و پیاده‌سازی می‌پردازد. این شاخص ترکیبی از معیارهای مطلق مقیاس و نسبی شدت را برای سنجش ظرفیت کلی کشورها در حوزه هوش مصنوعی و توان آنها نسبت به جمعیت و اقتصاد خود ارائه می‌دهد.

رتبه کلی ایران در ارزیابی ۲۰۲۴ شاخص GAI، رتبه ۶۰ از میان ۸۳ کشور اعلام شده است. بهترین عملکرد در زیر رکن‌های استراتژی دولت ۴۱، تحقیق ۴۰ و توسعه ۴۴ بوده است. ضعیف‌ترین عملکرد کشور در حوزه سرمایه‌گذاری تجاری با رتبه ۴۳ و محیط عملیاتی با رتبه ۸۲ است.

راهکارهای ارتقای جایگاه کشور در هوش مصنوعی

با توجه به دسترسی بیشتر به داده‌های کشور در شاخص آمادگی دولت در هوش مصنوعی، بررسی و تحلیل تغییرات مؤلفه‌های این شاخص نشان می‌دهد که کشور ما هرچند در برخی بخش‌ها، پیشرفت‌هایی داشته است، اما همچنان در بسیاری از حوزه‌های کلیدی همچون سیاستگذاری منسجم، اجرای مقررات، سرمایه‌گذاری، پذیرش فناوری‌های نوین و حمایت از نوآوری در بخش خصوصی، با چالش‌هایی روبرو است.

نقاط ضعف کشور در شاخص را می‌توان چنین بیان کرد:

* عدم اجرای مؤثر سیاست‌های ملی در حوزه هوش مصنوعی (فقدان برنامه عملیاتی ملی)
* عدم تصویب و اجرای نظامات و قوانین تنظیم‌گری داده و هوش مصنوعی
* ضعف در توسعه زیرساخت‌های ارتباطی و پردازشی
* نبود سیاست‌ها و اقدامات حمایتی هدفمند و مؤثر جهت توسعه پایدار زیست بوم هوش مصنوعی
* افزایش فاصله با کشورهای پیشرو در منطقه
* تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت دسترسی به تجهیزات

از این رو، برای بهبود شرایط و افزایش رقابت با کشورهای پیشرو در حوزه هوش مصنوعی، باید اصلاحات اساسی در حوزه‌های حکمرانی و سیاست‌گذاری، توسعه زیرساخت و ارتقای مهارت نیروی انسانی در کشور انجام شود.

منبع: ایسنا